Bir ülkenin banknot kullanımı, aslında o ülkenin kayıtlı ekonomisini anlatır. Şimdi Merkez Bankası tarafından açıklanmış rakamlar ile durumu inceleyelim.
Türkiye piyasalarında, 2008’de 31 milyar TL değerinde banknot varken; 2012’de bu rakam 60 milyar TL’ye yükselmiş.
2008 sonu ile 2012 yılları arasında oluşan enflasyon oranımızın %29,6 olduğunu hatırladığımızda,  banknot tutarındaki bu %93’lük artış, piyasalardaki dengesiz durumun en yalın göstergesi.
Banknot tutarındaki bu artışın sebebi; hazinenin, vadesi gelen iç ve dış borçlarını ödeyememesi ile parasal genişlemeyi tercih etmesinden kaynaklanmaktadır.
Emisyon hacmi de budur. İhtiyaca göre artış veya azalışla piyasada oluşan krizi emer, yok eder.
Gelişmiş piyasalarda, emisyon hacmindeki artışın enflasyon oranı kadar artması beklenir. Banknot tutarının, enflasyona göre %63,4 fazladan artması, piyasalarda balon tabir edilen, altı boş ve şişkin pozisyonların oranını ifade eder.
Paramızdaki bu şişkinliğin, önümüzdeki günlerde başımızı ağrıtacağını söyleyebiliriz.
Toplam 60 milyar TL, 1 milyar 140 bin adet banknota tekabül ediyor. Bu tutar milli gelirimizin %4’ü kadardır.
Bozuk paralar dahil tamamı darphane’de basılmaktadır.
Banknotların %24’ü 200 TL, %25’i 100 TL, %20’si 50 TL, %12’si ise 5 TL, kalan %19’u da 20 TL, 10 TL ve bozuk paralardan oluşuyor.
Değer olarak baktığımızda, 20 TL ve altındaki banknotlar, toplam değerin sadece %10’una tekabül etmektedir.
Burada, üzerinde durulması gereken konu bozuk paraların miktarıdır.
Tüm piyasada toplam 1,2 milyar TL bozuk para var. Bu tutar piyasadaki banknotların sadece %2’sidir. Bu oranın bu kadar düşük olması kayıt dışı ekonominin yükselebileceğini işaret eder.
Gelişmiş piyasalarda büyük banknotlara talep neredeyse yoktur. Bu sebeptendir ki döviz bürolarında, 100 USD dışında büyük banknot her zaman bulamazsınız. Hiç görmesek de basılmış az miktarda 10.000 USD de vardır.
Bu arada 100 USD banknot, kendi vatanında bizde kullanıldığı kadar yoğun kullanılmaz.
Büyük banknot basılması, piyasaların nakit kullanma isteğinden kaynaklanır.
Piyasalarda canlı nakit kullanımı ise, vergisiz satış işlemlerinin de oluşabileceğini işaret eder. Vergi boyutunda geliri kontrol etmek zorlaşır.
Gelişmiş piyasalarda yüksek montanlı ödemeler, finansal kuruluşlar aracılığıyla yapılır. Böylece oluşacak gelirin kayıt içinde tutulması ve takibi sağlanır.
Günlük hayatta ise bol bol bozuk para kullanılır.
Banknot basımlarından da görülebileceği gibi, bozuk para kullanımı Türkiye’de çok yetersizdir.
Büyük banknotların tutarlarının 2008’den bu yana yaklaşık 2 kat artması kayıt dışı ekonomideki artış oranının işareti olabilir.
Bunun yanında, banknot miktarının azalmasıyla baskı maliyetinden de tasarruf edilerek bütçeye katkı sağlanabilir. Çünkü hammaddesi ithal, yüzde yüz pamuktan imal edilen banknotların birim maliyeti yaklaşık 4 senttir. Mevcuttaki toplam banknot maliyetinin yaklaşık 40 milyon USD olduğunu da hatırlatmak isterim...