Küresel Enerji Krizinin Rusya-Ukrayna Savaşı Bağlamında Türk Dünyası Jeopolitiğine Olası Etkileri
Halil Ülker
Özet
Ukrayna-Rusya savaşı gelişmiş ülkelerin beklemediği şekilde küresel enerji krizine sebep olmuştur. Avrupa Ülkeleri, Rusya’nın çeşitli ekonomik yaptırımlar ile savaşma isteğini azaltmaya çalışmış ancak pek başarılı olamamıştır. Bunun yan ısıra havaların soğumasıyla birlikte Avrupa ülkeleri içinde yaptırımlardan vazgeçme sorunsalı doğmuş, ilk vazgeçen ülke de Hollanda olmuştur. Avrupa enerji noktasında genel olarak dışa bağımlıdır. Bu bağımlılığın büyük bölümü ise Rusya’yadır. Rusya’nın 2014 senesinde Kırım’ı ilhakı ile birlikte Avrupa’da alternatif enerji kaynakları arayışları başlamış ancak bir sonuca varılamamıştır. Hazar Konvansiyonunun ardından Trans Hazar tipi projelerin yolunun açılması Türkistan hidrokarbon kaynaklarını öne çıkartmıştır. Bir diğer alternatif gibi gözüken Doğu Akdeniz’de ise 2018’den günümüze kadar geçen süreçte varlığı bilinen hidrokarbon kaynakları henüz çıkartılamamıştır. ABD’nin LNG satış oranları ise Avrupa ülkeleri için doyurucu değildir. Venezüella ve Cezayir’den alınmaya başlanan hidrokarbon kaynaklarının yetersizliği de ortadadır. Avrupa’nın hevesle başladığı, Levant hidrokarbon kaynaklarını Avrupa’ya taşımasının planlandığı Esat-Med boru hattı projesi de politik fanteziye dönüşmüştür. Bu çapraşık durum öyle kritik boyutlara ulaşmıştır ki pek çok Avrupa ülkesi 2020 senesinde imzaladıkları Yeşil Anlaşmaya aykırı önlemler almak zorunda kalmıştır. Avrupa enerji nakil hatları haritasına baktığımızda bariz bir şekilde Rusya bağımlılığı gözükmektedir. Ukrayna-Rusya savaşı Avrupa’da enerji krizine neden olduğu gibi Rusya’nın Batılı ülkelere satamadığı hidrokarbon kaynakları için Pazar aramasına neden olmuştur. Bu durum küresel çapta enerji nakil hatlarında değişim ihtimallerini tetiklemiş, enerji krizi, ekolojik kriz ve ekonomik krizin yanında Türk Dünyası coğrafyası için de olası fırsatları gündeme getirmiştir.
Alanyazın taraması yapılarak hazırlanan bu çalışmada Rusya-Ukrayna savaşının enerji krizi ile alakası, Rusya’nın, Avrupa’nın ve Türk Dünyasının hidrokarbon kaynakları miktarları ile arz-talep oranları ortaya konulmuş, yaşanan krizin uzun vadede Türk Dünyası başta olmak üzere Rusya ve Avrupa’ya olası etkileri irdelenmiştir. Yaşanan olayların Türk Dünyası Jeopolitiğinde ne gibi değişimlere sebep olabileceği sorusuna cevap verilmeye çalışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türk Dünyası Jeopolitiği, Rusya-Ukrayna Savaşı, Enerji Krizi, Türk Dünyası Enerji Kaynakları
The Possible Effects of the Global Energy Crisis on the Geopolitics of the Turkic World in the Context of the Russia-Ukraine War
The Ukraine-Russia war caused a global energy crisis, which developed countries did not expect. European countries tried to reduce Russia's desire to fight various economic sanctions, but it was not very successful. In addition to this, with the cooling of the weather, the problem of abandoning the sanctions among European countries arose, and the Netherlands was the first country to give up. Europe is generally dependent on foreign energy in terms of energy. A large part of this dependence is on Russia. With the annexation of Crimea by Russia in 2014, the search for alternative energy sources started in Europe, but no result was reached. Following the Caspian Convention, the opening of the way for Trans-Caspian type projects highlighted the hydrocarbon resources of Turkistan. In the Eastern Mediterranean, which seems like another alternative, the hydrocarbon resources known to exist in the period from 2018 to the present have not been extracted yet. The US's LNG sales rates are not satisfactory for European countries. The inadequacy of the hydrocarbon resources, which have started to be taken from Venezuela and Algeria, is also evident. The Esat-Med pipeline project, which Europe started with enthusiasm and planned to transport the Levant hydrocarbon resources to Europe, has also turned into a political fantasy. This intricate situation has reached such critical dimensions that many European countries have had to take measures contrary to the Green Deal they signed in 2020. When we look at the map of European energy transmission lines, Russia's dependence is clearly visible. The Ukraine-Russia war has caused an energy crisis in Europe, as well as Russia's search for a market for hydrocarbon resources that it cannot sell to Western countries. This situation has triggered the possibility of change in energy transmission lines on a global scale, and has brought forward possible opportunities for the geography of the Turkic World, as well as the energy crisis, ecological crisis and economic crisis.
In this study, which was prepared by reviewing the literature, the relationship of the Russia-Ukraine war with the energy crisis, the amounts of hydrocarbon resources of Russia, Europe and the Turkic World, and the supply-demand ratios were revealed, and the crisis in the long-term spread to Russia and Europe, especially the Turkic World. possible effects are explored. It has been tried to answer the question of what kind of changes can be caused by the events in the Turkic World Geopolitics.
Giriş
Avrasya’nın ekonomisi genel olarak enerjiye bağımlıdır. Avrasya’nın doğusundaki ülkeler enerjinin hammaddesi kabul edilen emtiaları üretirken batısındaki ülkeler pek çok ve gelişmiş endüstri kollarıyla enerjiyi tüketmektedir. Dünyanın varlığının kaynağı enerji, uluslararası ticaretin emtiası bağımlılık kavramıdır. Enerji açısından bakılırsa; Avrasya hammaddenin, imalatın ve tüketimin çok ülkeye dağılarak denge kurulduğu nadir bölgedir. Bu ahenk karşılıklı bağımlılık ilkesinden kaynaklanır. Ancak pandemi sonrasında oluşan enerji kriziyle ahenk bozulmuş, Rusya’nın enerji kaynaklarının geneline hâkim olma projeleri nedeniyle de dünyayı etkilemeye başlamıştır.
Batılı ülkelerin Rusya’ya uyguladığı yaptırımların neticesi olarak Avrupa’daki mevcut enerji nakil hatları işlevsiz hale gelmiştir. Mevcutta bulunan müşterilerin değişmesi ve hidrokarbon kaynakları için yeni pazarların oluşması, yeni boru hatlarının inşasını zaruri hale getirmiş, bu durum da özellikle bölgenin jeopolitiğinde değişikliklere kapı açmıştır.
Bu çalışmada öncelikle,‘küresel enerji krizi neden oluştu’, ‘Rusya-Ukrayna savaşı enerji krizini nasıl etkiledi’, ‘enerji krizi Türk Dünyası için bir fırsat mıdır’, ‘enerji nakil hatları enerji krizinden önce nasıldı ve kriz ne gibi bir değişimi tetikledi’, ‘enerji nakil hatlarındaki değişim Türk Dünyası jeopolitiğini nasıl etkileyecek’ sorularına cevaplar aranmıştır.
Küresel Enerji Krizi ve Rusya-Ukrayna Savaşının Küresel Enerji Krizi ile Alakası
Dünya genelinde, 2019 yılında başlayan pandemi de talep azlığı nedeniyle pek çok üretim tesisi durmuş ve uluslararası limanların çoğu personel çıkartmıştır. Pandemi döneminde çalışmadığı için üretim tesislerinin gerekli bakımları yapılamamıştır. Bu da pandemi sonrası hidrokarbon kaynakları üretiminde yavaşlamalara neden olmuştur. Pandeminin etkisinin azaldığı 2020 Aralık ayından itibaren ise artan enerji talebine cevap verilememesi nedeniyle Enerji emtiaları olan fosil yakıt türlerinde ani ve hızlı fiyat yükselmeleri olmuştur. Dünyanın en büyük enerji emtiaları tüketicisi pozisyonunda olan Çin’in kömür alımlarında sıkıntı yaşaması, Avrupa’nın yeşil enerji kaynaklarından arzu ettiği verimi alamamış olması, ABD petrol şirketlerinin artan maliyetler nedeniyle yeni kuyu yatırımları yapmamış olması, Rusya’nın LNG yatırımlarına ara vermesi ve Doğalgaz satışlarında keyfi fiyat uygulaması yapması gibi nedenler fiyatlardaki yükselmeleri hızlandırmıştır. Bu etmenlerin bileşiminin sonucu olarak da küresel bir enerji krizi ortaya çıkmıştır.
Rusya’nın 24 Şubat 2022 tarihinde Ukrayna’ya özel operasyon adıyla başlattığı işgal girişimiyle hidrokarbon kaynaklarındaki fiyat artışı hızlı bir tırmanışa geçmiştir. Bu durum Avrupa’yı kısa vadede alternatifsiz bırakmış ve yaşanan enerji krizinin etkilerinin artmasına neden olmuştur. Avrupa ülkeleri Rusya’dan 2021 yılı itibariyle ortalama 155 milyar m3 doğalgaz almıştır. Bu rakam Avrupa’nın kullandığı doğalgazın yaklaşık %40’ına tekabül etmektedir (NTV, 2021). Bu gaz akışının sağlayan ana boru hatlarının büyük bir bölümü Ukrayna topraklarındadır. Avrupa’nın Rusya’ya uyguladığı yaptırımlara cevap olarak Rusya, petrol ve doğalgaz akışını azaltma yoluna gitmiştir. Bu da Avrupa’nın Temmuz ayı itibariyle Rusya’dan temin ettiği doğalgaz miktarının son bir yılda %70 oranında azalmasına neden olmuştur. Aşağıdaki tabloda Avrupa ülkelerinin kullandığı doğalgazın ne kadarını Rusya’dan temin ettiği görülmektedir (AA, 2022).
Avrupa ülkelerinde Rus gazı kullanma oranları (AA, 2022)
Rusya ile Ukrayna ve Belarus arasında 2009’da yaşanan kriz Avrupa’da doğalgaz tedarikinde yeni alternatifler arayışını başlatmıştır (Ülker, 2021:66). Alman Şansölyesi Olaf Scholz, Ukrayna savaşının ardından Rusya’nın artık güvenilir bir tedarikçi olamayacağını, bu nedenle Almanya’nın 2021 yılı Aralık ayından itibaren Rusya’dan doğalgaz alımını azaltacağını açıklamıştır (Kommersant, 2022). Ancak Almanya gaz alımını kademeli olarak azaltmaya başlamadan Rusya Almanya’nın doğalgaz ana tedarik hattı olan Nord Stream’de gaz akışını önce kısıtlamış, ardından tamamen kesmiştir (CNN, 2022). Soğuk savaşın zirve yaptığı dönemlerde dahi gaz akışının Rusya tarafından kesilmemiş olması, Avrupalı araştırmacıların büyük çoğunluğunda Rusya’nın bölf yaptığı görüşünü hâkim kılmıştır. Putin’in doktora tezinin Rusya’nın enerji ithalatının önemi üzerine yazdığı ve enerjiyi gerçekten Rus dış politikasının bir silahı haline getirdiği bu uzmanlarca gözden kaçırılmıştır (BBC, 2022a). Bu durum Avrupa’da gaz fiyatlarının çok hızlı bir şekilde yükselmesine ve Avrupa endüstrisinde büyük ölçekli krizlerin yaşanmasına sebep olmuştur. Rystad Energy tarafından yapılan bir analizde Avrupa’nın Rusya ile yaşanan enerji krizinde alternatifler aradığı; ancak Green Deal uyarınca yaptığı rüzgâr santrallerinden düşük hava akımı gücü nedeniyle %15 civarında performans elde ettiği belirtilmiştir. Bu durum Avrupa’da ikinci şok dalgasının yaşanmasına neden olmuştur(The Times of India, 2022). Gerek doğalgaz ve gerekse de petrolde Avrupa’nın bir numaralı tedarikçisinin Rusya olması, 2009 yılından itibaren alternatif tedarik yolları arayan Avrupa’nın somut sonuçlara ulaşamamış olması Rusya’ya uygulanan ekonomik yaptırımların Avrupa ekonomisini doğrudan vurmasına neden olmuş; bu durum yaşanan küresel enerji krizinden en çok etkilenen bölgenin Avrupa olması sonucunu doğurmuştur (World Economic Forum, 2022a).
Avrupa Boru Hatları ve Arz-Talep Oranları
Şekil 2’de Avrupa’nın tamamını örümcek ağı misali kaplayan ve büyük çoğunluğunun Rus şirketi Gazprom’un ortaklığıyla yapılan doğalgaz boru hatları görülmektedir. Şekil 3’de Rusya’dan Avrupa’ya gelen petrol ve doğalgaz boruları ana hatları görülmektedir. Bu hatlar Avrupa’nın ihtiyacı olan enerji emtialarının çok önemli iki kaleminin neredeyse yarısını taşıyordu. Şekil 4’te ise Rusya’dan alınan emtialar ile Avrupa’da üretilen elektriğin yoğunluğu görülmektedir. Bu haritalar enerji üretiminde ve hidrokarbon kaynakları noktasında Avrupa’nın Rusya’ya olan bağımlılığını net bir şekilde göstermektedir.
Avrupa’nın tamamındaki petrol ve doğalgaz hatlarının detaylı haritası (Gas Infrastructure Europe, 2021)
Avrupa’nın tamamındaki petrol ve doğalgaz hatlarının genel haritası (National Geographic, , 2021)
Rusya doğalgazıyla Avrupa’da elektrik üretimi boyutları (S&P Global, 2022)
Avrupa ile Rusya’nın enerji noktasında yaşadığı ekonomik bağımlılık maalesef ki karşılıklı korunmasız bağımlılıktır. Toplumların negatif değişimlere hızlı bir şekilde karşılık verebilme kapasitesine korumasızlık denilir. Örneğin 1979’da yaşanan devrim sonrası İran, petrol üretimini kesmiştir. ABD o döneme kadar petrol ihtiyacının yaklaşık %5’lik dilimini İran’dan karşılamaktadır. İran’ın yaptığı üretim kesintisi ABD’de krize neden olmuştur. ABD buna karşılık termostatların kısılması ve arabaların en fazla 90 km ile yol almasını halkından talep etmiştir. Bu basit iki önlem ABD’nin İran’a olan %5 bağımlılığı karşısında koruma sağlamış, yükselen fiyat artışından ülke olarak çok etkilenmemiştir (Nye, 2011: 416). Ancak Avrupa ile Rusya arasında yaşanan karşılıklı bağımlılık asimetrik manipüleye açık bir bağımlılıktır. Avrupa’nın enerji susuzluğuna karşı Rusya’dan kaynak tedarikinin, aynı zamanda Avrupa enerji güvenliğinin Rusya’ya bağlanması anlamına geldiğinin bilinmesine rağmen, gerekli tedbirler zamanında alınamamıştır (BBC, 2022b). Avrupa Ulusal Enerji Ajansı verilerine göre Avrupa ülkeleri kış öncesinde doğalgaz depolarını %90 civarında doldurmuştur. Ancak bu rakam tüketime yetmemektedir ve gaz fiyatlarındaki artışı durduramamaktadır (World Economic Forum, 2022b). Bunun sonucu olarak da halkın öfkesi sandığa yansımış Avrupa genelinde ki siyasette aşırı sağın yükselmesi sonucunu doğurmuştur. Bu durum Avrupa’nın liberal politikalardan uzaklaşarak daha dibe batmasına neden olabilecektir.
Avrupa’nın geneline bakıldığında harcadıkları enerji emtialarının %30’luk bölümünü kendi öz kaynaklarından üreten, kalan %70’lik bölümünü de dışarıdan alan enerji noktasında neredeyse tamamen dışa bağımlı bir topluluk görülmektedir. Avrupa Konseyinin 23/24 Ekim 2014 tarihinde gerçekleştirdiği toplantıda sunulan projeksiyona göre ise 2030 yılına kadar Avrupa enerji harcamalarında %80 artış beklenmektedir (Ülker, 2021: 80). Avrupa konseyi verilerine göre 2021 itibariyle AB tedarik ettiği doğalgazın %83’ünü dışarıdan almaktadır. 2022’nin ilk yarısında AB aldığı doğalgazın %31,4’ünü Rusya’dan, %25,7’unu LNG olarak (esas olarak ABD, Katar ve Nijerya'dan), %22,7’sini Norveç’ten, %10,7’ sini Cezayir’den ve %9,5’luk bölümünü de diğer kaynaklardan almaktadır. AB aldığı bir diğer kararla da Rusya’dan petrol alımını tamamen durdurmayı planlamaktadır (EC, 2022). 2023 sonuna kadar kısmi petrol alımına devam edecek olan AB; Ukrayna savaşının başından günümüze kadar 23 milyon $ değerinde petrol almıştır. Rusya dünyanın en büyük üçüncü petrol üreticisidir ancak ikinci sıradaki Sudi Arabistan ile arasında önemsiz bir fark bulunmaktadır. Günümüzde Rusya ürettiği petrolün yaklaşık yarısını Avrupa’ya satmaktadır (BBC, 2022c).
…………………
Kabaca Rusya ‘dan Avrupa’ya giden petrol boru hatları (BBC, 2022c)
Şekil 5’de daha az detaylı şekilde Rusya’dan Avrupa’ya giden petrol boru hatları gösterilmiştir. Görülmektedir ki petrol boru hatlarının da önemli bir bölümü Ukrayna topraklarından geçmektedir. Bu Ukrayna savaşının Avrupa enerji nakil hatlarının güvenliğini ne derece etkilediğinin en somut göstergesdir. Avrupa tükettiği petrolün kalan kısmını ise ABD, Suudi Arabistan, Irak, Kanada ve Brezilya’dan temin etmektedir. Son dönemde alımı çeşitlendirmek için Venezuela’ya uyguladığı yaptırmaları esneterek buradan da petrol alımını düşünmektedir.
…………………
Avrupa ülkelerinin Rusya’dan ithal ettikleri petrol oranları (Euronews, 2022).
Şekil 6’da Avrupa ülkelerinin Rusya’dan ithal ettikleri petrol oranları gözükmektedir. Tablodan görüldüğü üzere özellikle Mart 2002’den itibaren petrol alımı bir önceki yılın aynı ayına göre büyük bir hızla düşmektedir. Sadece Hollanda aldığı petrolden pek de vazgeçmiş değildir. Zaten Kasım ayı başlarında Hollanda Avrupa tarafından Rusya’ya uygulanan yaptırımlardan çekildiğini beyan etmiştir (Haberler, 2022).
Bunların yanında Avrupa ülkeleri dışarıdan aldıkları kömürün %45’ini, elektrik üretiminde kullanılan kömürün ise yaklaşık %70’ini Rusya’dan temin etmektedir (İklim haber, 2022).
Rusya Hidrokarbon Kaynakları Rezerv ve Satış Oranları
Rusya’da dünyanın geri kalanı gibi uzun yıllardır SSCB’nin çöküşünün jeopolitik sonuçları ile uğraşmaktadır. Son zamanlarda Putin SSCB’nin jeopolitik gücüne yeniden hâkim olan Rusya’yı yaratmayı amaçlamıştır. Putin, 10 Ocak 2000 tarihinde hazırladığı ulusal güvenlik doktrininde Rusya’nın dünyanın en büyük enerji emtiaları üretici olmasının avantajlarını kullanacağını beyan etmiştir. Rusya’nın bu noktadaki en büyük motivasyonu ise hidrokarbon kaynakları ya da enerji nakil hatları üzerinde hâkimiyet kurma çabalarıdır (Ülker, 2021: 79). Bu nedenle Putin aynı yıl Hazar’ı geleneksel ulusal çıkar bölgesi ilan etmiştir. Putin belirli dönemlerde yaptığı ulusal güvenlik doktrinindeki güncellemelerde; Rusya’yı dünyanın en etkin güçlerinden birisi haline getirmek ve bir Avrasya gücü yapmak istediğini dillendirmiştir (Ülker, 2021: 182). Çünkü Hazar Rusya’nın enerji emtiaları üretiminde önemli bir noktadır. Putin Rus ekonomisini son döneme kadar enerji üzerinde temellendirmiştir.
………………………………
Dünyada enerji yoğun ekonomiye sahip ilk 50 ülke (IEA, 2022)
Şekil 7’da dünya üzerinde ekonomilerini enerji odaklı hale getirmiş ülkeler gözükmektedir. Rusya bu tabloda ortalarda yer almaktadır. Rusya 2007’de aldığı kararla ekonomisindeki enerji yoğunluğunu 2020 yılına kadar %40 azaltmayı hedeflemiş ancak günümüz itibariyle bunu sadece %3,5 oranında gerçekleştirebilmiştir (World Bank, 2020).
…………………….
Rusya’nın doğalgaz satışı yaptığı ülkeler ve oranları (Milyon m3) (IEA, 2022).
Rusya günümüzde dünyanın en büyük enerji emtiaları üreticilerinden birisidir. Dünyada kanıtlanmış toplam 206,7 trilyon m3 doğalgaz rezervi bulunmaktadır. Bunun yaklaşık 50 milyar m3 ile %24’lük dilimini Rusya oluşturmaktadır (Enerji Atlası, 2020a). 157 milyar tonluk üretim ile ise dünyanın en büyük ikinci kömür üreticisi de yine Rusya’dır (Şengüler, 2020: 1). Rusya, 2021 itibariyle 80 bin milyon varil ile dünya petrol rezervlerin %4,5’ine hâkim ve petrol rezervlerinde dünyada sekizinci sıradadır (Enerji Atlası, 2020b). Ancak Petrol üretiminde günlük 10,7 milyon varillik üretimle, 11 milyon varil üretim yapan Suudi Arabistan’ın hemen peşinden üçüncü sırada yer almaktadır (BBC, 2022c).
Rusya’nın en büyük hidrokarbon kaynakları alıcısı Avrupa’dır. Ancak Rusya dünyanın pek çok başka ülkesine de hidrokarbon kaynakları sağlamaktadır. Yukarıda yer alan Şekil 8’de Rusya’nın doğalgaz satışı yaptığı başlıca ülkeler ve satış oranları gözükmektedir. Elbette ki Ukrayna savaşından sonra Bu oranlarda ciddi değişmeler olmuştur. Örneğin Çin Rusya’dan yaptığı doğalgaz alımını geçen yılın Mayıs ayına göre %56 artırmıştır (Bloomberg HT, 2022).
…………………….
Rusya’nın Çin ve Hindistan’a sattığı petrol oranları (Euronews, 2022).
Şekil 9’da Rusya’nın, Çin ve Hindistan’a petrol satışının Ukrayna savaşından sonra ne kadar arttığı gözükmektedir. Rystad Energy verilerine göre Rusya-Ukrayna savaşından sonra Avrupa’nın Rusya’dan aldığı petrol günlük 500 bin varil azalmış, Ancak Rusya Çin ve Hindistan’a günlük 500 bin varilden fazla petrol satmaya başlamıştır. Kpler hazırladığı raporda Çin ve Hindistan’ın Rusya’nın ürettiği günlük 4,47 milyon varil petrolün 4,43 milyon varilini yani yaklaşık olarak Rus üretiminin %41,4’ünü satın aldığını ortaya koymuştur (Euronews, 2022).
Türk Dünyası Hidrokarbon Kaynakları Rezerv ve Satış Oranları
Türk Dünyasının en büyük enerji emtiaları üreticileri Hazar’a kıyısı olan Azerbaycan, Kazakistan ve Türkmenistan’dır. Hazar’a kıyıdaş olan bu ülkeler 12 ağustos 2018 tarihinde imzalanan Hazar Konvansiyonu ile kısmen rahat nefes almışlardır. Azerbaycan 7 milyar varil petrol rezervi ile dünya sıralamasında 20. Sırada bulunmaktadır. Ancak Azerbaycan’ın günlük petrol üretimi 843546 varildir. Bu rakam da dünya sıralamasında 24. Sırada olması anlamına gelmektedir. Dünya petrol ihtiyacının %4,4’ünü üreten Azerbaycan, ürettiği petrolün %78’lik bölümünü ihraç etmektedir. Yaklaşık 35 trilyon fitküp doğalgaz rezervine sahip olan Azerbaycan Dünyadaki toplam doğalgaz rezervinin sadece %1’lik bölümüne sahiptir. Doğalgaz üretimi ise 963,746 milyon fitküptür. Bu üretimin ise yaklaşık %26’lık bölümünü ihraç etmektedir (EİA, 2021a).
Azerbaycan’ın Petrol ve doğalgaz satışı genel olarak iki ana boru hattından gerçekleşmektedir. Bunlar Rusya ve Rusya üzerinden Avrupa’ya, Türkiye ve Türkiye üzerinden Avrupa’ya dır. Ancak bu satışlar yukarıdaki rakamlardan da anlaşılacağı üzere tek başına Rusya’ya alternatif değildir.
………………………………..
Azerbaycan’ın petrol ve doğalgaz satışı yaptığı boru hatları
Kazakistan Petrol rezervi bakımından 30milyar varil ile dünyada 12. Sırada bulunmaktadır. Ancak günlük 1.698.280 varillik üretim yapmaktadır. Bu da dünya sıralamasında 18. Sırada olduğu anlamına gelmektedir. Kazakistan ürettiği petrolün yaklaşık %73’lük bölümünü ihraç etmektedir. Yaklaşık 85 trilyon fitküp doğalgaz rezervine sahip olan Kazakistan Dünyadaki toplam doğalgaz rezervinin sadece %1,23’lük bölümüne sahiptir. Doğalgaz üretimi ise 1.515.013,50 milyon fitküptür. Bu üretimin ise yaklaşık %18’lık bölümünü ihraç etmektedir. Azerbaycan’dan farklı olarak Kazakistan kömür rezervleri bakımından 28.225 milyon tonluk rezervler ile dünyada 10. Sırada yer almaktadır. Yılda 113.619,501 ton kömür üretimi yapan Kazakistan bunun sadece %4 lük bölümünü ihraç etmektedir (EİA, 2021b).
……………………….
Kazakistan’ın petrol ve doğalgaz satışı yaptığı boru hatları (Kazakistan.kz, 2016)
Kazakistan’ın ihracat yaptığı ülkelerin başında Çin gelmektedir. Bununla birlikte Kazakistan, Hindistan, Rusya ve Rusya üzerinde Avrupa’ya da ihracat yapmaktadır.
Özbekistan doğalgaz rezervleri bakımından dünyada 19. Sırada bulunmaktadır. Özbekistan’daki doğalgaz rezervleri 65 trilyon fitküptür. Özbekistan yıllık 2.037.675,50 milyon fit küp doğalgaz üretmekte ve bunun yaklaşık %13’lük bölümünü ihraç etmektedir. Doğalgaz noktasında dünyadaki payı %0,9 civarındadır. Ancak üretim miktarı baz alındığında şimdilik 43 yıllık doğalgaz rezervi mevcuttur. 594 milyon varillik petrol rezervine sahip olan Özbekistan Petrol rezervleri bakımından dünyada 46. Sıradadır. Bu da dünyada %0,04 lük pay anlamına gelmektedir. Günlük 71.470,57 varil petrol üreten Özbekistan’ın tahmini 33 yıllık petrol rezervi kalmıştır. Rezervler noktasında kömür sıkıntısı yaşamayan Özbekistan’da 1.516 milyon tonluk kömür rezervi bulunmaktadır. Yıllık 4.793.946,19 ton kömür üreten Özbekistan kömür üretiminde ise dünyada 32. Sıradadır. Özbekistan ürettiği enerji emtialarının çok küçük bölümlerini satmakta, hatta kendi tüketimi için yurt dışından da enerji emtiaları satın almaktadır (EİA, 2021c).
Hazar kıyıdaşlarından bir diğer olan Türkmenistan 265 trilyon fit küp doğalgaz rezervi ile dünyada 6. Sırada yer almaktadır. Ürettiği yıllık 2.910.379,78 milyon fit küp doğalgazın yaklaşık %49’unu ihraç etmektedir. 600 milyon varillik Petrol rezervine sahip olan Türkmenistan %0,04 lük pay ile dünyada 44. Sırada bulunmaktadır. Günde 266.426,69 varil petrol üreten Türkmenistan bunun ise yaklaşık %26’sını ihraç etmektedir (EİA, 2021d). Türkmenistan ürettiği enerji emtialarının büyük bir bölümünü Çin’e ihraç etmektedir. Ayrıca Afganistan, Hindistan, Pakistan, Rusya ve Rusya üzerinden Avrupa’ya da satış yapmaktadır.
…………………………..
Türkmenistan doğalgaz boru hatları haritası (Gisreportsonline, 2019)
Yaşanan Krizinin Rusya, Avrupa’ya Etkileri Nelerdir?
Pandemi sonrasında oluşan enerji krizi ve peşine Rusya’nın Ukrayna’yı işgal girişimi en çok Avrupa’yı etkilemiştir. Rusya’nın 2014 yılına Kırım’ı ilhakının ardından Avrupa enerji emtiaları noktasında bağımlılığını azaltmak için tedbir formülleri geliştirmiştir. Yeşil anlaşma ile kademeli olarak fosil yakıtlardan dönüştürülebilir ve sürdürülebilir yeşil enerjiye geçmeyi planlayan Avrupa’nın hantallığı yaşanan krizden çok fazla etkilenmesine neden olmuştur. Fosil yakıtların fiyatları tavan yapmış, ABD’den temin ettiği LNG, Cezayir, Irak ve Venezüella’dan temin ettiği petrol yeterli gelmemiştir. Rusya ise yukarıda belirttiğimiz rakamlara bakacak olursak enerji emtiaları satışında, biraz daha ucuza satmak dışında üretim anlamında, pek bir şey kaybetmemiştir. Uzun vadede bakılacak olursa bir ihtimal olarak Asya’ya yeniden enerji nakil hatları inşa etmesi gerekebilecektir. Çin’e satışları artırmak Rusya için kısa vadede günü kurtarmak gibi gözükse de Çin’in enerji politikaları gereği müşteriden ziyade patron olmak istemesi uzun vadede Rusya açısından çok mantıklı bir sonuç olmayacaktır.
Enerji Krizinin Türk Dünyası Jeopolitiğine Olası Etkileri Nelerdir?
Rusya-Ukrayna savaşı göründüğü üzere üç boyutta devam etmektedir. Savaşın konvansiyonel boyutu doğal olarak Ukrayna sınırlar içinde cereyan etmektedir. Savaşın psikolojik ve ekonomik boyutu Avrupa ile Rusya arasında cereyan etmektedir. Savaşın jeopolitik boyutu ise yansımalarını Türk Dünyasında göstermektedir. Türkiye’deki bazı araştırmacılar Rus hidrokarbon kaynaklarına karşı alternatif arayışında olan Avrupa’ya en iyi alternatifin Türk Dünyası olduğunu iddia etmektedir.
Doğalgaz Petrol Kömür
Milyon fitküp Milyon varil Milyon ton
Rusya Rezerv 1.688.000.000 80.000 176.771
Üretim 22.728.734 10,7 230
Azerbaycan Rezerv 35.000.000 7.000 0
Üretim 963,746 0,84 0
Kazakistan Rezerv 85.000.000 30.000 28.225
Üretim 1.515.013 1,7 0,11
Türkmenistan Rezerv 265.000.000 600 0
Üretim 2.910.379 0,266 0
Özbekistan Rezerv 65.000.000 594 1516
Üretim 2.037.675 0,071 4,8
………………
Rusya ve Türk Devletleri enerji emtiaları rezerv ve üretim miktarları
Şekil 13’de yukarıda metin olarak ve tek tek verdiğimiz enerji emtiaları istatistiklerinin daha iyi anlaşılabilmesi için toplu halde yazılmıştır. Tablodan anlaşılacağı üzere Türk Devletlerinin petrol, doğalgaz ve özellikle kömür üretiminde Rusya’ya alternatif olacağını düşünmek çok zordur. Rusya, doğalgazda Türk devletlerinin tamamının 3,5 katından fazla üretim yapmaktadır. Yine petrolde yaklaşık 4 kat üretim yapmaktadır. Kömür üretiminde ise Rusya, Türk Devletlerinin toplam üretiminin yaklaşık 47 katını üretmektedir. Rezerv miktarları ile üretim miktarları oranladığında ise enerji emtialarının üretiminin ne kadar sürdürülebilir olduğu anlaşılacaktır. Üretimler artırılmadığı takdirde Rusya 60 yıl daha petrol, 102 yıl daha doğalgaz, 767 yıl daha kömür üretebilecek potansiyeldedir. Azerbaycan; 200 yıl daha petrol, 96 yıl doğalgaz üretebilecek potansiyeldedir. Kazakistan; 253 yıl petrol, 157 yıl doğalgaz, 326 yıl daha kömür üretebilecektir. Türkmenistan; sadece 11 yıl daha petrol, 191 yıl doğalgaz üretebilecek potansiyeldedir. Son olarak Özbekistan ise sadece 33 yıl daha petrol, sadece 43 yıl daha doğalgaz, 318 yıl daha kömür üretecek potansiyele sahiptir. Tabloda Kırgızistan rezerv ve üretim miktarları çok düşük olduğu ve enerji emtialarında dış alım yaptığı için yer almamıştır. Zaten kendi öz kaynaklarından sadece 3 yıl daha petrol, 30 yıl doğalgaz, 437 yıl kömür üretme potansiyeline sahiptir. Rakamlar net bir şekilde göstermektedir ki Türk Devletlerinin, üretimi birkaç kat artırsalar dahi, Rusya’ya alternatif olmalarını beklemek sadece romantiklik olacaktır.
Ayrıca Avrupa’nın alternatif arıyor olması Rus üretimi enerji emtialarından tamamen vazgeçtiği anlamına da gelmemektedir. Örneğin Fransa senatosunda geçtiğimiz günlerde Azerbaycan’dan doğalgaz ve petrol alımını durdurmayı da içeren bir dizi yaptırım önergesi kabul edilmiştir (NTV, 2022). Hollanda Rusya’ya Avrupa ülkelerince uygulanan yaptırımlardan tamamen vaz geçmiştir (Haberler, 2022). Slovakya, Çekya gibi Sovyetler döneminden Rusya ile gönül bağı olan ülkeler AB’ye Rusya’dan petrol alımını hemen kesemeyeceklerini bildirmiş, AB’de bu ülkelere Rus yaptırımları noktasında muafiyet tanımıştır. Yıllardır ambargo uygulanan Venezüella İtalya’ya petrol satışına başlamıştır (Pala, 2022). Ukrayna savaşı uzadıkça bu tip haberlerin daha da artması da muhtemeldir. Elbette ki küçük çapta da olsa Türkistan hidrokarbon kaynaklarının Avrupa’ya satışı ile alakalı yeni anlaşmalar da mevcuttur. Örneğin Yunanistan ve Bulgaristan toplamda yıllık 3 milyar m3 doğalgazı Azerbaycan’dan almak için anlaşma imzalamıştır (Radoykov, 2022). Ancak bu tip anlaşmalardaki söz konusu rakamlar henüz Rus hidrokarbon kaynaklarına alternatif olacak büyüklükte değildir.
Hazar’ın doğusunda bulunan Türkmenistan ve Kazakistan’ın hidrokarbon kaynaklarının batıya satışının önü Hazar konvansiyonu ile açılmış gibi gözükse de konvansiyonun 3, 13 ve 14. maddeleri Rusya’nın elinde koz olarak durmaktadır. Rusya daha önce de benzer girişimleri Hazar’ın ekolojik dengesine zarar vereceği gerekçesiyle engellemiştir. Bununla birlikte Trans Hazar boru hattı projesi gerçekleşse dahi Kazakistan ve Türkmenistan’ın Rusya’ya alternatif olabilmeleri için üretimlerini ortalama 10 kat artırmaları gerekmektedir. Bu ise hem uzun zaman hem de iki ülkenin de karşılayamayacağı kadar yüksek maliyet gerektiren bir projedir.
Bununla birlikte Rusya’nın Ukrayna savaşının dışında Batılı ülkeler ile uğraşması Türk Devletleri üzerindeki etkisinin azalması anlamına gelmektedir. Bu durumu fırsata çeviren Türk Devletleri liderleri devletlerinin yakınlaşmasını kolaylaştırmak için askeri, ticari, kültürel pek çok noktada birlikte hareketi içeren anlaşmalar imzalamışlardır. Ukrayna savaşının Türk Dünyası için en büyük ve olumlu etkisi şüphesiz budur.
Sonuç
Yaşanan pandemiye bağlı olarak ortaya çıkan küresel enerji krizi Rusya-Ukrayna savaşı ile zirve yapmış ve bu krizden en çok Avrupa ülkeleri etkilenmiştir. Her ne kadar savaşın konvansiyonel cephesi Ukrayna’da yaşanıyor olsa da ekonomik ve psikolojik cephesi Avrupa’dadır. Rusya’nın her iki cephede birden uğraşıyor olmasının neticesi olarak da Türk Dünyası jeopolitik pencereden bakıldığında küçük de olsa çeşitli kazanımlar yaşamaktadır. Türk Devletleri teşkilatının genişlemesi, KKTC’nin gözlemci statüsünde üye kabul edilmesi, Türk devletlerinin pek çok alanda anlaşmalar imzalaması, SSCB döneminden kalma enklav-eksklav sorunlarının çözümü yolunda adımların atılması bu durumun en bariz göstergeleridir.
Bunlarla birlikte Türk devletleri enerji emtialar üretiminde Rusya’ya alternatif olabilecek büyüklükte değildir. Kaldı ki Avrupa ülkelerinin bir kısmı enerji emtialarının temininde Türk devletlerini kullanmayı reddetmektedir. Ayrıca Türkiye dahi henüz Türkmen gazını kullanamıyorken Trans Hazar ile bu gazı Avrupa’ya ulaşacağını düşünmek tamamen romantikliktir.
Putin Türkiye’yi enerji nakil merkezi yapmayı düşündüğü planını açıklamıştır. Ancak Türkiye enerji noktasında Avrupa’dan daha çok Rusya’ya bağımlıdır. Anlaşmalara göre Rusya kaynaklı hidrokarbonun naklinde re-export hakkı bulunmamaktadır. Ayrıca Türkiye enerji borsası oluşturabilecek enerji çeşitliliğine henüz sahip değildir. Bu durumda Türkiye’nin enerji fiyatlarını belirleyebilecek enerji borsası olması çok uzak bir ihtimaldir. Avrupa ise zaten zaman içinde Rusya’dan petrol ve doğalgaz alımını tamamen durduracağını ve yeşil enerjiye döneceğini açıklamıştır. Bu da enerji borsası hayalinin gerçekleşse dahi ömrünün oldukça kısa olacağını göstermektedir.
Bütün bu göstergelerin ışığında, küresel enerji krizinin ya da Rusya-Ukrayna savaşının jeopolitik denklem içerisinde Türk Dünyasını olumlu ya da olumsuz etkileme ihtimali bulunmadığını söylemek abartılı bir yorum olmayacaktır.
Kaynakça
AA. (2022), AB'nin Rusya'dan gaz ithalatı 1 yılda yüzde 70 azaldı. 14.11.2022 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/abnin-rusyadan-gaz-ithalati-1-yilda-yuzde-70-azaldi/266 2053# adresinden alındı.
BBC. (2022a), No going back to reliance on Russian gas from here. 14.11.2022 tarihinde https://www.bbc.com/news/business-62779909 adresinden alındı.
BBC. (2022b), Russia, key facts. 14.11.2022 tarihinde http://news.bbc.co.uk/2/shared/spl /hi/guides/456900/456974/html/nn4page1.stm adresinden alındı.
BBC. (2002c), Dünya Rus petrolüne ne kadar bağımlı?. 19.11.2022 tarihinde https://www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-60674748 adresinden alındı.
Bloomberg HT. (2022), Rusya'dan Çin ve Hindistan'a enerji ihracatında sert yükseliş. 20.11.2022 tarihinde https://www.bloomberght.com/rusya-dan-cin-ve-hindistan-a-24-milyar-dolarlik-gaz-satisi-2310363 adresinden alındı.
CNN. (2022), Ve Rusya Avrupa'nın gazını kesti! Operatör: Kuzey Akım 1'de akış sıfıra indi… 14.11.2022 tarihinde https://www.cnnturk.com/ekonomi/ve-rusya-avrupanin-gazini-kesti-operator-kuzey-akim-1de-akis-sifira-indi adresinden alındı.
EC. (2022), Infographic - Where does the EU’s gas come from?. 19.11.2022 tarihinde https://www.consilium.europa.eu/en/infographics/eu-gas-supply/ adresinden alındı.
Euronews. (2022), Hindistan, Çin ve Türkiye'nin Rusya'dan ham petrol ithalatı arttı, 20.11.2022 tarihinde https://tr.euronews.com/2022/08/09/rusyanin-avrupaya-petrol-ihracati-azaldi-ancak-moskova-olusan-acigi-asya-ulkeleri-ile-kapa#:~:text=Kpler'in%20verilerine%20g%C3%B6re%2C%20%C3%87in,85%20milyon%20varilini%20sat%C4%B1n%20ald%C4%B1. Adresinden alındı.
EİA. (2021a), Azerbaijan. 21.11.2022 tarihinde https://www.eia.gov/international/ analysis/country/AZE adresinden alındı.
EİA. (2021b), Kazakhstan. 21.11.2022 tarihinde https://www.eia.gov/international/ overview/country/KAZ adresinden alındı.
EİA. (2021c), Uzbekistan. 21.11.2022 tarihinde https://www.eia.gov/international/ overview/country/UZB adresinden alındı.
EİA. (2021d), Turkmenistan. 21.11.2022 tarihinde https://www.eia.gov/international/ overview/country/TKM adresinden alındı.
Enerji Atlası. (2020a), Ülkelere Göre Dünya Doğal Gaz Rezervi. 19.11.2022 tarihinde https://www.enerjiatlasi.com/rezerv/dunya-dogalgaz-rezervi.html adresinden alındı.
Enerji Atlası. (2020b), Ülkelere Göre Dünya Petrol Rezervi. 19.11.2022 tarihinde https://www.enerjiatlasi.com/rezerv/dunya-petrol-rezervi.html adresinden alındı.
Gas Infrastructure Europe. (2021), System Development Map. 14.11.2022 tarihinde https://www.gie.eu/publications/maps/system-development-map/ adresinden alındı.
Gisreportsonline. (2019), Turkmenistan comes into focus. 21.11.2022 tarihinde https://www.gisreportsonline.com/r/turkmenistan-international-politics/ adresinden alındı.
Haberler. (2022), Kara kış öncesi Avrupa'da ilk fire! Hollanda, Rusya'ya uygulanan yaptırımları geri çekti. 20.11.2022 tarihinde https://www.haberler.com/dunya/avrupa-da-ilk-fire-verildi-bir-ulke-rusya-ya-15408493-haberi/ adresinden alındı.
IEA (International Energy Agency). (2022), SDG7 Database. 20.11.2022 tarihine https://www.iea.org/data-and-statistics/data-product/sdg7-database#energy-intensity adresinden alındı.
İklim Haber. (2022), AB’nin Rusya’dan Kömür İthalatını Yasaklama Kararı Yürürlükte. 20.11.2022 tarihinde https://www.iklimhaber.org/abnin-rusyadan-komur-ithalatini-yasaklama-karari-yururlukte/ adresinden alındı.
Kazakistan.kz. (2016), Kazakistan petrol boru hatları. 22.11.2022 tarihinde https://www.kazakistan.kz/kazakistan-petrol-boru-hatlari/ adresinden alındı.
Kommersant. (2022), Шольц: Россия нарушает контракты по газовым поставкам, к их остановке в ФРГ готовились с декабря. 14.11.2022 tarihinde https://www.kommersant.ru/doc/5546777 adresinden alındı.
National Geographic. (2021), Oil and gas pipelines from Russia to Europe. 14.11.2022 tarihinde https://education.nationalgeographic.org/resource/europe-map adresinden alındı.
NTV. (2021), Avrupa'nın kullandığı doğalgazda Rusya'nın payı ne kadar?.12.11.2021 tarihinde https://dergipark.org.tr/tr/pub/busad/page/2914 adresinden alındı.
NTV. (2022), Fransız senatosu Azerbaycan'a yaptırım önergesini kabul etti. 16.12.2022 tarihinde https://www.ntv.com.tr/dunya/fransiz-senatosu-azerbaycana-yaptirim-onergesini-kabul-etti,YVbCv_xbcU2sELqYxneV6Q adresinden alındı.
Nye, S. Joseph ve Welch, A. David. (2011), Küresel Çatışmayı ve İşbirliğini Anlamak. Renan Akman (Çev.). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları
Radoykov, İhvan. (2022), Bulgaristan ile Yunanistan arasında Azer doğal gaz aktarım bağlantısı hizmete girdi. 16.11.2022 tarihinde https://www.aa.com.tr/tr/ekonomi/bulgaristan-ile-yunanistan-arasinda-azer-dogal-gaz-aktarim-baglantisi-hizmete-girdi/2699962 adresinden alındı.
Pala, Cenk. (2022), Avrupa Enerji Güvenliğinde Orta Asya. 18.11.2022 tarihinde https://www.ankasam.org/avrupa-enerji-guvenliginde-orta-asya-ve-turkiyenin-onemi-1/ adresinden alındı.
S&P Global. (2022), Energy Infrastructure - Russia-Ukraine Crisis. 14.11.2022 tarihinde https://www.spglobal.com/commodityinsights/en/ci/research-analysis/energy-infrastructure-russia-ukraine-crisis.html adresinden alındı.
Şengüler, İlker. (2020), Ülkemiz Enerji Bütünlemesinde Marmara Ve Trakya Bölgesi Kömürlerinin Yeri. 19.11.2022 tarihinde https://www.emo.org.tr/ekler /d878ba5c885da6b_ek.pdf adresinden alındı.
The Times of India. (2022), Europe faces winter chill as Russia halts gas flow, economic woes may mount. 14.11.2022 tarihinde https://timesofindia.indiatimes.com/times-special/europe-faces-winter-chill-as-russia-halts-gas-flow-economic-woes-may-mount/ articleshow/94109083.cms?fbclid=IwAR1gwRMYy8JB-inSqL-3fW8Xz9K5SBpTUH Cuxbzu8oi2a8rY6CvyBYvLmGA& from=mdr adresinden alındı.
Ülker, Halil. (2021), Hazar Jeopolitiği Ve Hazar Konvansiyonu (yayımlanmış YL tezi), Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
World Bank. (2020), Energy Efficiency in Russia : Untapped Reserves. 20.11.2022 tarihinde http://hdl.handle.net/10986/20675 adresinden alındı.
World Economic Forum. (2022a), The war in Ukraine is triggering a re-evaluation of global systemic risk. 14.11.2022 tarihinde https://www.weforum.org/agenda/2022/06/ ukraine-war-global-systemic-risk-resilience/ adresinden alınmıştır.
World Economic Forum. (2022b), 3 charts that show the state of Europe’s energy crisis right now. 19.11.2022 tarihinde https://www.weforum.org/agenda/2022/10/europe-energy-crisis-gas-report-iea/ adresinden alındı.
