Angelo Roncalli'nin Papa olmadan önce Türkiye'de geçirdiği 1935 ile 1945 yıllarında hem Türkiye hem de İkinci Dünya Savaşı ile kasıp kavrulan dünyadaki son durum ve Roncalli'nin Türkiye-Vatikan ilişkilerinin gelişiminde oynadığı rol gayet önemlidir.
Roncalli Türkiye'de bulunduğu yıllarda (1935-45) çok iyi Türkçe öğrenmişti. O dönemde Türkler tarafından Kurtuluş-Pangaltı'da bulunan Vatikan temsilciliğine bazı gizli ziyaretler yapılmış ve bunlar Türk istihbarat elemanlarınca saptanmıştı. Roncalli, son derece halim selim bir adam olarak tanınmıştı. Kendisinden hiç kimse olağanüstü bir girişimde bulunacağını sanmıyordu. Tam bir bürokrat gibi davranmayı seviyordu. Etliye sütlüye karışmadan olabilecek en pısırık tavırlarla köşesinde oturup emekli olmayı bekleyen bir tapu kadastro memuru gibiydi. Ama bunların hepsinin maske olduğu sonradan anlaşıldı. Türk dostu diye birçok zaman lanse edilen Roncalli, aslında merkezi Türkiye’de oluşturulan ve çağımız misyonerliğinin can damarı olan ‘’Dinlerarası Diyalog’’ Projesinin de mimarlarındandır.
Roncalli, Türkiye’de bulunduğu sırada Kardinal olduğunda çok önemli bir isimle de iyi bir arkadaşlık kurmuştu. Bu isim Türk Siyasetinde önemli bir yer tutan ve daha sonra Cumhurbaşkanlığı makamına kadar yükselen Celal Bayar idi. Roncalli ve Celal Bayar’ın dostluğu Türkiye tarihindeki bir ilke de imza attırmıştır. Celal Bayar eski dostu Roncalli Papa seçilince Vatikan’a giderek onu bizzat makamında kutlayan ilk Türk ve Müslüman Devlet başkanı oldu… Bu ziyaret birçok ilişkiyi de beraberinde getirdi. Daha sonra 1960’ta yapılan askeri darbede Yassıada’ya gönderilen ve daha sonra da idama mahkûm edilen Celal Bayar’a çok anlamlı bir jest yaptı. Türk Silahlı Kuvvetleri adına Celal Bayar'ı idama mahkûm eden Sıkıyönetim Mahkemesi idamdan birkaç saat önce kararından vazgeçti. Bir gece önce Ankara'ya gelen ve bizzat Papa 23. John'un mesajını ileten bir kardinal, darbeci subaylara Celal Bayar idam edilirse Papa'yı ve tüm Katolik âlemim karşılarında bulacaklarını en sert dille bildirdi. Netice de Celal Bayar idam edilmedi…
Daha sonra pek çok Siyasi, Roncalli için etkinliklerde anma törenleri ve çeşitli jestler ile Roncalli’yi hafızalarda diri tutmaya çalıştı. Örneğin Roncalli’nin 2000 yılında, Papa 2. Ioannes Paulus tarafından azizliğin ilk mertebesi sayılan “Kutlu İnsan” ilan edildiğinde, Türkiye’de dönemin Kültür Bakanı İstemihan Talay ve eski bakanlardan İmren Aykut’un girişimleriyle düzenlenen etkinliklerde anıldığını da biliyoruz. Bunun yanı sıra Şişli Belediyesi tarafından 2000 yılında Roncalli’nin adı Şişli’deki bir sokağa verilmiş. Ölçek Sokak ismi değiştirilip Papa Roncalli Sokağı yapılmıştır. Dönemin Belediye Başkanı Mustafa Sarıgül, Roncalli’yi ‘dinlerarası hoşgörünün temsilcisi’ olarak anmıştır. Bu ifade çok manidardır. Üzerine söylenecek çok söz var, lakin zülfiyare dokunmasın diye susuyorum. Dinlerarası Diyalog tuzağını bilenler bu ifadeyi anlayacaklardır…
Ayrıca baktığımız zaman Papa 23. Johannes’in (Roncalli) aziz ilan edilmesi de gayet önemlidir. Papa 23. Johannes’in aziz ilan edilmesinde Yahudilere yaptığı yardımların büyük payı bulunuyor. Papa, Papalık Delegasyonu’ndan ‘Transit Vize’ çıkartarak pek çok Yahudi’nin savaş bölgesinden gizlice kaçmasına yardımcı olmuştur. Binlerce Yahudi, Papa Johannes’in yani Roncalli’nin yardımı sayesinde toplama kampına gitmekten kurtulmuştur. 1960’lı yılların başında bir rahibeyi iyileştirdiğine inanılan Papa 23. Johannes’in aziz ilan edilmek için ikinci bir mucizeyi gerçekleştirmesi gerekiyordu. Ancak Papa Francesco, Johannes halk tarafından çok sevildiği için din adamının aziz ilan edilmesi yönünde karar aldı. 1963 yılında mide kanseri nedeniyle ölen Papa 23. Johannes 4 yıl 7 ay papalık yapmıştı. Bu süre içinde İslam’ı Protestanlaştırma projesi olan Dinlerarası Diyalog Projesinin de büyük katkı sağlayıcılarındandı. Türkiye’de bulunduğu süre zarfında Vatikan’ın Türkiye’de hem diplomatik olarak resmi bir şekilde, hem de gayri resmi bir şekilde büyümesini ve gelişmesini sağlamıştır. Vatikan’ın Dinlerarası Diyalog Projesini Türkiye’de bir üs gibi kullanmasını ve diğer Müslüman devletlere ulaştırmak için Türkiye’ye bu bağlamda yerleştirilmesinde ve geliştirilmesinde Roncalli büyük pay sahibidir. Roncalli her ne kadar Türk Dostu Papa olarak lanse edilse de iyice araştırmak ve Papa olmadan önce Türkiye’de Kardinal görevindeyken neler yaptığını, kimlerle ilişki içinde olduğunu iyi analiz etmek gerekir.
Roncalli Papa seçildiğinde ilk iş olarak II. Vatikan Konseyi’ni toplamak oldu. Bu Konsey Katolik aleminde deyim yerindeyse bomba etkisi yaptı. 1963’te Roncalli öldü ama 1965’te tamamlanan konsey çalışmaları Papa 23. Johannes yani Roncalli’nin adını ölümsüzleştirdi. Bu konseyde alınan kararlar günümüzde Katolik alemine ve Papalığa yön vermektedir. Merhum Aytunç Altındal ağabeyin de dediği gibi: ‘’Papa Roncalli’nin Türk Dostu söylemi bir maskeden ibarettir.’’
Ve son söz: ‘’ Çağımız Misyonerlerin Türkiye’deki taktikleri; Hıristiyanlaştırmak değil, hakiki Müslümanlıktan uzaklaştırmaktır.’’
