İlaçların istenmeyen nedenlerle damar dışına sızması ekstravazasyon olarak adlandırılır ve bu durum ilacın özelliğine bağlı olarak geçici veya kalıcı doku hasarlanmalarına neden olabilir.
Maria Giuseppina Onesti ve arkadaşları kemoterapide ekstravazasyon ve yönetimi isimli makalelerinde bu ilaçları 3 grupta incelemiştir. Vezikant ve iritan olarak sınıflandırılırlar. “Vezikantlar” ciltte kabarmaya, dökülmeye, perivasal dokuda yaygın hasara ve doku nekrozuna neden olma potansiyeline sahiptir (1, 2).
Vezikantlar 2 kategoriye ayrılabilir: DNA'ya (genetik materyale) bağlanan ve DNA'ya bağlanmayan. DNA bağlayıcı ajanlar ani doku hasarından sorumludur ve dokularda kalarak ilerleyici doku hasarı daha uzun süreli bir seyir oluşturur (2, 3). Ekstravazasyon durumunda sağlıklı doku hücrelerindeki DNA'ya bağlanarak hücre ölümüne neden olurlar. Ölü hücreler ilacı dokuya geri salgılar ve komşu sağlıklı hücrelere de geçer. Hücre dışı maddelerin bu hücresel alım süreci, devam eden bir doku hasarı döngüsü oluşturur, ilaç dokuda uzun süre tutulur ve bu da hasarın artmasına neden olur. DNA'ya bağlanmayan vezikantlar ani doku hasarına neden olur, ancak DNA'ya bağlanıp bağlanmadıkları için bu ilaçlar dokudan temizlenir (2). Nonvezikantlarda damar dışına sızdıklarında nadir görülen akut reaksiyon sonucu lokalize doku hasarı gelişir ve zamanla düzelme görülmektedir (3).
İritanlar, enjeksiyon bölgesinde ve ilerlediği damar boyunca ağrıya neden olabilir. Damar kasılması ile birlikte ağrılı bölgesel irritasyonundan sorumlu olabilirler, bu da ilaca engel teşkil edebilecek, ekstravazasyon riski yüksek bir akışa neden olabilir. Bu ilaçlar inflamasyon bölgesinde herhangi bir kabarcık oluşturmadan yanma ile karakterize infüzyon çevresinde sızlama, ağrı oluşmasına neden olurlar.
Farmakolojik olmayan müdahaler
İlk müdahale her zaman etkilenen vücut kısmının kaldırılmasıdır (48 saate kadar). Bu, kılcal damarlardaki basıncın azalması nedeniyle şişmenin önlenmesine veya azaltılmasına yardımcı olur. Sonrasında hem sıcak hem de soğuk kompreslerin kullanımı mümkündür. Standart bir öneri olmayıp 1-3 gün süre ile uygulanabilir.
Tedavi stratejisi ilacı seyreltmek ve daha geniş bir alana dağıtmak olduğunda sıcak paketler önerilir bu sayede damarlarda genişleme sağlanır ve kan akışının artmasıyla ilaç daha hızlı yayılım gösterir. Amaç ilacı infüzyon yerinde tutmak olduğunda ise soğuk uygulama önerilir. Soğuk paketler kan akışının azalmasına ve damar dışına çıkan ilacın bölgesel olarak yeniden emiliminin artmasına neden olur (4).
Farmakolojik olarakta kullanılan ilaca göre uygulanan antidotlar bulunmaktadır.
Damar dışına ilaç sızması durumu kanser hastaları için ciddi sonuçlar doğurabilecek bir süreçtir. Umarım hiçbir zaman karşılaşmazsınız.
Sağlıklı, mutlu haftalar dilerim.
Referanslar:
1. Khan MS, Holmes JD. Reducing the morbidity from extravasation injuries. Ann Plast Surg. 2002 Jun;48(6):628-32; discussion 632. doi: 10.1097/00000637-200206000-00011. PMID: 12055433.
2. Onesti, M. G., Carella, S., Fioramonti, P., & Scuderi, N. (2017). Chemotherapy Extravasation Management. Annals of Plastic Surgery, 79(5), 450–457. doi:10.1097/sap.0000000000001248ekst
3. Artuk Uçar M, Arıkan F. Kemoterapiye bağlı ekstravazasyon yönetimi. Akd Tıp D 2019;1:1-6
4. Smolders EJ, Benoist GE, Smit CCH, Ter Horst P. An update on extravasation: basic knowledge for clinical pharmacists. Eur J Hosp Pharm. 2020 Apr 27;28(3):165–7. doi: 10.1136/ejhpharm-2019-002152. Epub ahead of print. PMID: 32341081; PMCID: PMC8077622.
