Düşünme “Fikirden başka bir fikir üretmektir.” Niyazi Kahveci

İnsan bedensel yönü insani olmayan bir canlıdır; sonradan geliştirdiği aklı nedeniyle insan olmaya başlar. İnsanileşmek, uygarlaşmak ise en son gelişen üst beyinin(neokorteks) gelişimi sayesinde olur.   Üst beyin okuma araştırma sorgulama analiz etme gözlemleme sanat bilim ve felsefe ile gelişir. 

Sistematik düşünme aklın mantığın analiz etmenin sorgulamanın yeri beynin en üst kısmı neokortekstir.  İnsanlaştıran uygarlaştıranüst beyin(neokorteks) doğumdan sonraki süreçte okuma, araştırma, analiz etme, sorgulama nedeniyle sürekli gelişime açıktır.

İnsan ve hayvan canlılarda doğal düşünme vardır. Avına pusu kurarken ve av olmamak için şaşırtma taktikler uygularken bir hayvan doğal düşünme içindedir.

Üst beyin ne kadar etkisizse az gelişmiş ise doğal düşünce ve tepkisel davranışlar daha çok devreye girer. Daha fazla ilkel davranışlar sergiler.  Kedi, köpek gibi memeli hayvanlar hisseden alt beyni ile düşünen ve tepkisel davranan çalılardır. İnsan üst beyni hiç gelişmemişse o da aynı diğer memeli hayvanlar gibi davranır.

Bilişsellik nedir? Öğrenme ve tecrübe yoluyla öğrenilen bilgilerin toplamıdır.Dikkat eden, hatırlayan, konuşma yeteneği olan, anlayan öğrenen, değerlendiren, sorun çözen, karar veren kişi bilişsel gelişim içindedir.

Gelişmiş aklın yönetiminde zihnin ürettiği düşünceler bilgiye bilmeye dayalı yeni bilgiler üretebilir.

Bilişsel gelişim zihin sayesindedir.Düşünce üreten zihin bir imalathane gibidir.  Düşünce üreten imalathaneye yön veren akıldır. Üst beyinde yer alan akıl çapı geliştikçe zihinsel verim artar daha sağlıklı düşünceler üretebilme yeteneğimiz artar.

Sistematik Düşünme

Sistematik düşünme 1-tüme varım 2-tümden gelim 3- kıyas yollarıyla olabilir.

2-Tümden gelim düşünme:Var olan düşünceyi analiz etmeden sorgulamadan olduğu gibi doğru kabul etmeye, ettirmeyeteyit etmeye yönelik ispat ikna çalışmasıdır. Hükmün delili üretilir.

Ör: “İnsanlar iyidir” ya da “insanlar kötüdür” iki zıt varsayımdan hangisini savunursak savunalım savunduğumuzu haklı çıkaracak çok fazla veriye ulaşırken çürüten verileri görmez gelir, eğer, büker, itiraz edebiliriz.  Bu yolla bilimsel gelişim sağlanmaz ancak dogmatik düşüncelerin daha da pekiştirilmesi için kullanılabilir.

1-Tüme varım: Peşin hüküm yoktur. Şartsız özgür ve sorgulayıcı düşünmedir. Delilden hükme varılır. İleri sürülen düşünce bir tezdir.  Tez sorgulanır araştırılır, mukayese edilir analiz edilir. İleri sürülen tezin karşıtı olan karşı tez ile birlikte değerlendirilir ve bir senteze ulaşılır. Sonraki süreçte sentez yeni bir tez olabilir ve sorgulama devam edebilir.

3- Kıyas: Benzeşme. Kıyas yapılırken hem tüme varım hem de tümden gelim metodu uygulanır.

Akılcı düşünme, yorum ve doğal düşünme

Konu ile ilgili bilim dalının belirlediği bilimsel bilgiler, veriler üzerine sistematik düşünme içinde olmak yani konuyla ilgili veriler ve bilimsel bilgiler analiz edilerek sorgulanarak bir açıklama getirilir. 

Teknik ve bilimsel bilgi olmadan düşünme, akılcı düşünme değildir. Doğal düşünmedir. Doğal düşünce doğuştan var olan duygu ve sezgilerle yapılan düşüncedir. Doğal düşünme ile  konular hakkında kanaat üzerine yorum getirmek akılcı olmayan düşüncedir.

 Yorum deyince akla dayatma, çatışma, ikna çalışması ve ego sorunları gelir.  Yorum odaklı düşünme demek, çözümsüzlük demektir; çatışma, kavram kargaşası kaotik duruma yol açmak demektir.

Duygu ve sezgi odaklı doğal düşünme özellikle duygu üretim merkezi olan memeli hayvanlarda da olan düşünme şeklidir. Tek tipleştiren ve baskıcı ortamda biat kültürü benimseyerek yetişen insanlar kendilerine benimsetilen ve ezberletilenleri yeterli görürler ve savunurlarken kendileri gibi düşünmeyenleri etiketlerler.

 Onlar dünyaya ak kara, dost düşman vb ikilemi içinde bakarlar. Konular ile ilgili duygu ve dogmatik düşünceleri onların inançlarını oluşturur.

Akılcı düşünme, bilimsel düşünme verilerin, bilimsel ve teknik bilgilerin temel alındığı çözüme götüren düşünmedir.

Bilimsel bilgiler veriler ışığında analiz ederek, muhakeme ederek sorgulayarak yapılan sistemli düşünme insani olan akılcı düşünmedir.

Objektif Olmak

Objektif olmak, tarafsız olmaktır; nesnel olmaktır; gerçekçi olmaktır. Olayları olduğumuz gibi değil olduğu gibi görebilmektir. İnançları duyguları, kanaatleri yorumları önyargısız nötr olabilmektir. Kendi gerçeğimizin dış gerçeklikle bağdaşmadığını görebilmek gerekecektir. Yani öznel değil nesnel olabilmektir.

Subjektif Olmak

Sübjektif olan kişiye göre değişen demektir. Nesneye göre değil, özneye göre olandır öznel olandır. Olay olgu ve objelerin kendi gerçeğine göre değil bakan kişinin gözünden(öznel olanın) görmek demektir. Olayları olduğu gibi değil olduğumuz gibi görürüz. Olay aynıdır bakanlara göre değişir.

Subjektif bakış açısında “bence…” ifadesi vardır;ön yargı kanaat yorum duygu ve kişisel düşünceler, inanç devrededir.

Not: Bkz “Sistematik düşünme” Niyazi Kahveci