Değerli okuyucular.
Bir milleti millet yapan belirleyeci unsurlar veya semboller vardır. Bu sembollerin en önemlisi insanların birbiriyle kaynaşması ve kültürlerin birbirlerine geçişlerinde kullanılan araç dildir. Bir milletin dinini, dilini yasaklamak veya yok etmek o milletin tümünü kökten yok etmek demektir.
Bundan yola çıkarak bu hafta köşe yazıma Kürtler kimdir? Ve Kürt Tarihine değinmek istiyorum.
KÜRTLER KİMDİR
Kürtler coğrafi olarak Toros Dağlarından İran Zagros Dağlarına kadar yaşayan, tarihte Mezopotamya ve Kürdistan diye anılan coğrafya da yaşamış ve daha sonra Türkiye Cumhuriyet' inin bölgelere ayrılmasından sonra Doğu ve Güney Anadolu bölgelerinde yaşayan yerli halkıdır.
Önceki dönemlerde, Medler, Kürtlerin kurduğu ve birçok İran'ı halkı tek bayrak altına birleştiren, MÖ 625- 549 yılları arasında Orta Doğu' da hüküm sürmüş bir devlettir.
Gutiler de Zagros Dağlarında yaşayan antik bir halk. Gutiler, Sümerler, Babiller ve uzun yıllar sonra Asurlular birbirleriyle çelişmeden, Zagros Dağlarının Orta ve Kuzey bölgelerinde Guti adında halkın yaşadığı söylenmektedir. Sümerler (MÖ 3. binyıl), Babiller (MÖ 2. binyıl), Asurlar (MÖ 1. binyıl) bu bilgiler de kayda geçmişlerdir. Gutiler ( Sümerce: Gu-ti- um ) MÖ 3. bin yılda Akkad imparatorluğunu yıktılar. Ardından Zagros Dağlarından inerek Kuzey Mezopotamya da birkaç kuşak Sümer Hanedanlığına krallık yaptılar. Sümer tabletlerinde Gutiler' in, Zagros dağlarından yaşayan ( Babil içinde Elam' ın kuzeyinde günümüz Irak ve İran' ın kesiştiği yerde) barbar bir halk oldukları yazılmıştır. Gutiler, Akkad' ı yıktıktan sonra Sümerliler' e hükmediyorlar ve bu sebeple Sümerler tarafından Sümer Kralları diye yazılır. Uruk' ta vali olan ve daha sonra Gutiler' e karşı isyan başlatan Utu Hengal tarafından son Guti kralı Tirigan mağlup edilerek Guti hükümdarlığına son verilir.
Adiabene, karışık bir nüfusa sahipti, Süryani dili bölgedeki Asurlular tarafından konuşuluyordu. Adiabene bölgesinde dört kabile yaşıyordu. Bu kabileler Orontidler, Alanlar, Azonlar ve Silekler idi. Adiabene kraliyet evi üyelerinin, Trajan işgalinden kaçtıktan sonra, Urmiye ve Van gölü arasındaki bölgeyi yöneten, Amatuni hanedanlığını kurdukları öne sürülmüştür.
İddialar, İranlı- Kürt tarihçisi Mihrdad İzledi, bu devletin Kürt kökenli Hadhabani ( Adiabani) aşireti tarafından kurulduğu iddia edilmektedir.
Karduya ve Karduklar' ın Kürtlerin ataları olduğu yönünde bazı görüşler bulunmaktadır.
Kayusiler veya Kavusakan ( Kürtçe: Hozi Kavusakan) günümüzün Kuzey Irak topraklarında 226- 380 yıllar arasında Sasanilere hüküm süren yarı bağımsız İran kralığıdır. Krallık Kayus ailesi tarafından kuruldu ve yönetildi.
KÜRTLERİN İSLAM' A GEÇİŞİ
Kürtler İslamiyet'in doğuşu yıllarında Bizans İmparatorluğu ve resmi dinî Zerdüştlük olan Sasani İmparatorluğu arasında parçalanmış durumdaydılar.
Kürtlerin İslam'a geçişi veya Kürtlerin Müslüman oluşu 7. yüzyılda Arap fetihleriyle gerçekleşmeye başlamıştır. Hz. Muhammed döneminde Müslüman olan Caban el- Kurdi ve oğlu Meymun el- Kurdi İslam'ı kabul eden ilk Kürtlerdir.750 yılında vefat eden Şeyh Halil el-kurdi es-sammani ise ilk Kürt tabiinlerindendir. Ancak Kürtlerin kitleler halinde İslam dini ile tanışıp müslüman olmaları İslam'ın 2. Halifesi Ömer bin Hattab döneminde (637-642) yıllar arasında olmuştur. Bugün Kürtlerin çoğunluğu Müslüman sünnilerden oluşurken, alevi ve şii Kürtlerde mevcuttur. Sünni Kürtlerin çoğunluğu Şafii olup bir kısmı da Hanefilik meshebine tabidirler. Kürtlerin içerisinde kayda değer sayıda ezidilik ve az sayıda Yahudilik, Hristiyanlık ve Zerdüşluk dinine mensup nüfus da bulunmaktadır.
KÜRT TARİHİNDE BİLİM İNSANLARI
İslamiyet'i kabul eden Kürtler arasında sayısızca ilim ve bilim insanları yetişmiştir. Bunlar Dineveri, Caban el- Kurdi, Bassami Kurdi, Ali Hariri, Abdussamed Babek, Ebu Ali Kali, Mübarek Mustevfi, Ahmet Şerefeddin, Zahid Gilani, İbn-i Hacib, İbrahim Hilati, Abdulkadir Geylani, Abdulbasid, Ehmede Xane, El Cezeri, Feğiye Teyran, Bediüzzaman Said- i Kurdi, Molla Halil Şiirdi, Selahaddin-i Eyyubi El- Kurdi, Mehmude Bazidi, Şemseddine Şarezori, Şeyh Ubeydullah Nehri, Şeyh Said ve Seyyid Abdülkadir' i sayabiliriz. Daha aklımıza gelmeyenler de vardır elbet.
Dineveri, Kürtlerin tarihî ve antropolojisi üzerinde çalışmalar yapan ilk bilim adamlarından biridir. Ayrıca İslamiyet'en sonra Tahru'l- Nisa ( 1091-1179) yılları arasında yaşamış Kürt kadın hadis bilgini ve hattat yazarıdır.
TARİHTE KÜRT MEDRESELERİ
İslam'ın Kürt coğrafyasına yayılmaya başlaması ile
Kürdistan yeni bir medeniyetin kaynağı konumuna geldi. Bu uygarlığın önemli bir dayanağını medreseler oluşturmaktadır. Müslüman olan her bir millet ve topluluk kendi realitelerine göre kendi eğitim kurumlarını oluşturdular. İlk Kürt medresesi de 10. yüzyılda 950 yılında Doğu' da kurulduğu tahmin ediliyor. Bu medrese Kürtlerin, İslam dini konusunda eğitilmesi amacıyla Hamedan bölgesinde açılmıştır. Fakat Selahaddin Eyyubi içinde sadece İslami ilimlerin okutuldugu medreselerin eğitim durumunu değiştirerek birçok bilim dalını da burada okutmaya başlamış ve Kürtçe'ye ağırlık vererek medreseye iyice yerleşmesini sağlamıştır. Kürtçenin ağırlıklı olarak eğitim ve öğretim dili olması da bu döneme denk gelir. Kürt medreselerde okutulan derslerin bazıları şunlardır; Kur'an tefsiri, hadis, fıkıh, mantık, kanun, miras hukuku, adet ilmi, astronomi, matematik, felsefe ve tıp ilimleri idi. Medreselerin bulunduğu yerler; Kızıl medrese-Diyarbakır, Şimal ve Said Nursi medresesi-Van, Xeyda medresesi-Hizan, Musul ve Zaho medreseleridir.
İSLAM SONRASI KURULAN KÜRT DEVLETLERİ
Şeddadiler ( 951-1071 Ermenistan ve Artan)
Revvadiler (955- 1071 Azarbaycan)
Hasanveyhiler ( 959-1095, İran)
Annaziler (991- 1117, İran ve Mezopotamya)
Mervaniler ( 990- 1096, Diyarbakır)
Hezarhespiler (1155- 1454, Luristan ve Fars)
Zend Hanedanı ( 1750- 1794, İran)
Ve 20. yüzyılda kurulan Kürt devletleri;
Kürdistan Krallığı
Ağrı Cumhuriyeti
Laçin Kürt Cumhuriyeti
Mahabad Kürt Cumhuriyeti
GÜNÜMÜZDE KÜRTLER
Bugün dünya coğrafyasına baktığımızda hemen hemen her ülkede Kürt nüfusuna rastlanmaktadır. Toplam dünyada 40 milyon Kürt nusufu bulunmaktadır. Bunun 15 milyonuna yakın Kürtler Türkiye' de yaşamaktadır. İran, Irak ve Suriye'de de kayda değer Kürt nüfusu bulunmaktadır. Gerek bölgedeki siyasi ve sosyal karmaşa ve sorunlar gerekse diğer sebepler dolayısıyla, özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısında oluşan göçlerle Batı Avrupa başta olmak üzere Kuzey Amerika ve Orta Asya gibi farklı coğrafi bölgelerde yerleşmiş bir Kürt diesporası da mevcuttur. Kürt kültürü yüzyıllarca süren etkileşimin sonucuyla diğer Orta Doğu kültürüyle çeşitli benzerlikler barındırmaktadır. Kürt tarihi 5000 yıllara dayanmaktadır.
Kürt dili; Kürtçe-Hint Avrupa dil ailesine Batı İran koluna ait bir dildir. Genellikle Kuzey Batı İran dilleri arasında sınıflandırılmıştır. Ancak uzun süre devam eden yoğun tarihsel araştırmalar sonucu Farsça gibi Güneybatı İran dilleriyle de birçok özelliği olduğu ifade edilmiştir. Kürtlerin Lehçe olarak konuştukları genellikle Sorani ve Kurmanci' dir. Günümüzde Kürtçe dili üç ana alfabeye ayrılmaktadır. Bunlar; Latin alfabesi, Arap alfabesi ve Kiril alfabeleridir. Kürtçenin üç ana lehçesi vardır. Bunlar; Kurmanci, Sorani ve Kelhoridir. Kürtler ile Zazaca'nın lehçesi olan Kurmanici'yi konuşan Kurmançlar birbirine karıştırılmamalıdır. Kurmançlar, Kürtçenin Kurmanci lehçesini konuşan Kürtlere denir.
Yemek kültürü; Kürt kültürünün temel bir parçası olarak kabul edilir. Kelle paça, bumbar, kuzu eti, yaprak sarması Kürt yemekleri arasında geleneksel en sevilen yemeklerdir. Kuzu ve tavuk yüzyıllardır Kürt mutfağında başlıca ürünü olmuştur. Sebzeler, pilav ve süt ürünleri de geleneksel Kürt yemeklerinin büyük bir bölümünü oluşturmaktadır. Kürt yemek kültüründe buğday ve bulgurun önemi büyüktür. Keşkek, lapa, mercimek çorbası bunlar da sıkça yapılan yemeklerdir.
Yazımın sonunda Kur'an-ı Kerim'de iki ayetle bitirmek istiyorum.
"Biz, her gönderdiğimiz Peygamberi, ancak bulunduğu kavminin diliyle gönderdik ki, onlara açıkça beyan etsin. Sonra da Allah, dilediğini dalaletle bırakır, dilediğini de hidayete erdirir. O güçlüdür, hikmet sahibidir." ( İbrahim- 4)
"Yine göklerin ve yerin yaratılışı ile dillerinizin ve renklerinizin muhtelif oluşu da onun ayetlerindendir. Şüphesiz bunda bilenler için nice ibretler vardır." ( Rum-22)
Allah'a emanet olun.
Kaynaklar:
Mehrdad İzady: Kürtler, sayfa 90
Mehrdad İzady: Kürtler el kitabı sayfa 94-95
Biçer: "İslam tarihi kitaplarında Kürtler hakkında Rivayetler" Sh.78
Şeref Han Bitlis: Serefname, Revvadi Kürtleri
TDV. İslam Ansiklopedisi, cilt 35, sayfa 36
TDV. İslam Ansiklopedisi, cilt 44 sayfa 2
" Mede" Encyclopedia Britannica ( 2008)
John Curtis, British Museum ( 2000)
Evin Bin Eickstadt, Türkler, Kürtler, İranlılar - sayfa 57
Eller, Jack Davut. Kürt tarihî ve Kürt kimliği, sayfa 53
Ernst Herzfeld, Gerold Walser: 1968, Pers İmparatorluğu; Eski Yakın Doğu coğrafyası ve etnografya çalışmaları S.23 Michigan Üniversitesi, 392 sayfa
