Artuklu döneminin en önemli mucidi Ebu’l İz İbni İsmail İbni Rezzaz El-Cezeri, sibernetik alanının kurucusu olarak kabul edilir. Diyarbakır’da Artuklu sarayında Müslüman bir bilim adamı, fizikçi, robot ve matrix ustası. Lakabını 1136 yılında Cizre’de doğduğu için yaşadığı şehirden alan Cezeri, özellikle fizik ve mekanik alanlarında uzmanlaşır. Robotik konusundaki en eski çalışma Cezeri’ye aittir.
Cezeri yaptığı çalışmalar ile günümüz mekanik ve sibernetik bilimlerinin temelini atar. Zamanında yaptığı otomatik makineler, dünya bilim tarihi açısından önemli buluşlar olma özelliğine sahip. 50’den fazla olan icatlarını, bir kitapta cihazın kullanım şeklini ve faydalanma süreçlerini çizimleri ile bir araya getirmiş. Kitap günümüze ulaşmamış, ancak bilinen 15 el yazması kopyasından 5 tanesi Topkapı ve Süleymaniye kütüphanelerinde, 10 tanesi Avrupa’nın farklı müzelerinde. İki adet çeviri nüshasından biri ise Osmanlı Türkçesi, Millet Kütüphanesindedir.
El Cezeri’nin Kitab-ül Hiyel adlı eseri, fil su saati, tavus kuşlu ibrik, mumlu saatler, fıskiyeler, abdest almak için otomatlar, suyu yukarı çıkaran araçlar, saz çalan robotlar ve masa gibi yapıtları bulunur. Önemli eserlerinden biri de Diyarbakır Ulu Cami’de bulunan Güneş Saati’dir.
Kitab-ül Hiyel isimli 6 bölüme ayrılan eserinde 50 adet düzenek yer alır. Birinci bölümde su saati ve kandilli su saatinin nasıl yapılacağı, İkinci bölümde çeşitli kap ve kacağın nasıl yapılacağı, Üçüncü bölümde abdest ve hacamat ile ilgili olan ibrik ve tasların yapımı hakkında şekiller, Dördüncü bölümde fıskiye ve havuzlar ile ilgili müzik ve otomatlarının yapımı, Beşinci bölümde derinliği çok fazla olmayan kuyu ya da bir nehirde suyun yükselmesine yarayan aletlerin yapımı, Altıncı bölümde ise birbiri ile benzerlik göstermeyen şekillerin yapımı hakkında şekil ve bilgiler yer alır.
Cezeri, teorik çalışmalardan çok geometrinin kurallarından yararlanarak deneysel çalışmaları önceden kâğıttan maketler halinde inşa eder. Yüzyıllar önce otomatik sistemler kurup, bu otomatik düzenekler arasında denge de kurar. Hesap makinesinin çalışma prensibine sahip benzer bir mekanizmayı kendi geliştirmiş olduğu saatte kullanır.
Cezeri’nin en büyük buluşlarından biri de otomatik hizmetçidir. 16. yy’da dünyanın ilk insansı robotlarını tasarlamasıyla suyun seviyesini algılayarak ne zaman su dökeceğini ve ne zaman meyve ya da içecek sunacağını kendi karar veren bir otomatik hizmetçi buluşuna imza atar.
