1509 KÜÇÜK KIYAMET
Habib BABAR
10 Eylül 1509 İstanbul Osmanlı İmparatorluğu’nun henüz 56 yıllık başkentiydi… Saatler saat 22.02’yi gösteriyordu. Biranda İstanbul beşik gibi sallanmaya başlamıştı… Yer yarılmış, yarıkların içine evler, insanlar düşmüştü. Kentte büyük bir kaos hakimdi. Kurtulabilen kendini dışarı atmıştı. Şehrin asırlık surlarının boyuyla yarışan dalgaların yarattığı şok da cabasıydı. Sanki kıyamet kopuyordu.. 8.0 büyüklüğündeki bu depreme ‘Küçük Kıyamet’ismi verildi… Şimdi o korkunç geceye gidelim ve o gece nelerin yaşandığına bakalım…
Neredeyse tam merkezinde dünyanın en eski ve en büyük şehirlerinden olan İstanbul'un bulunduğu Kuzey Anadolu Fayı, Amerika Birleşik Devletleri'nin California eyaletindeki San Andreas fay hattı ile birlikte dünyanın en büyük ve kırılgan fay hatlarından birisidir. O korkunç akşam çığlıklar, feryatlar adeta can yakıyordu… Yer yarılmış, yarıkların içine evler, insanlar düşmüştü. Kentte büyük bir kaos hakimdi. Kurtulabilen kendini dışarı atmıştı. Şehrin asırlık surlarının boyuyla yarışan dalgaların yarattığı şok da cabasıydı. Sanki kıyamet kopuyordu…
KORKUNÇ DOĞAL OLARAK TARİHE GEÇMİŞTİ
Şehrin yaşadığı 500 yıllık rutinlerin en korkuncu ise 10 Eylül 1509 günü akşam saat 22.02'de, Osmanlı İmparatorluğu'nun henüz 56 yıllık başkenti olan İstanbul'da ve merkez üssü olarak Adalar açıklarında gerçekleşmişti. 10 Eylül 1509 depremi ya da daha sonra takılan lakabı ile küçük kıyamet, son 500 yıl içinde Doğu Akdeniz'in tamamında kaydedilen en korkunç doğal afet olarak tarihe geçmişti. Şiddetinin 8.0 civarında olduğu tahmin edilem bu deprem öyle büyük bir faciadır ki neredeyse Kuzey Anadolu fayının Bolu'dan Gelibolu yarımadasına kadar olan kısmının tamamını tek parça olarak kırmıştı.
Yaklaşık olarak 50.000 nüfusa sahip olduğu tahmin edilen İstanbul'da 10.000'e yakın insanın deprem yüzünden öldüğü tahmin ediliyor ki bu şehir nüfusunun %20'sini kapsamaktadır. Bu depremde şehirdeki evlerin neredeyse tamamı yıkılmış, yok olmuştu. Yıkılmayanların ise ağır hasara uğradığı kayıtlara geçmişti.
İSTANBUL HALKININ ALIŞIK OLMADIĞI TSUNAMİ’DE OLUŞMUŞ VE DALGALARIN BOYU 10 MT'Yİ AŞMIŞTI
Şehirde bulunan 109 Cami ya yıkılmış ya da büyük hasar görmüştü. Ayasofya Camii'nin bir Fatih döneminde ilave edilen bir minaresi yıkılmış, henüz 50 sene önce inşa edilmiş olan Fatih Camii'nin hem kubbesi, hem de minareleri yıkılmıştı. Bizans bakiyesi olan kara surlarında hasar korkunç olmuş, 49 adet burç tamamen yıkılmıştı. Günümüze kadar kısmen ulaşan Edirnekapı ve Silivrikapı burçları da yıkılanlar arasındaydı.
Kara surları ile birlikte özellikle Topkapı Sarayı'nın alt kısmındaki deniz surları da yıkılan yerler arasındaydı. Şehirdeki pek çok hamam, çeşme, cami ve çarşıların yıkılmasına yol açan depremde İstanbul halkının alışık olmadığı tsunami de oluşmuş ve dalgaların boyu 10 mt'yi aşmıştı.
TOPRAK YARILMIŞ VE YERDEN KUM FIŞKIRMIŞTI
Bu dalgalar yüzünden Yedikule ve Galata'da deniz kıyısındaki pek çok ev sulara gömülmüştür. Sur dışında ise Galata surlarının çökmesine yol açan depremde Galata Kulesi de yıkılmış, bunlarla birlikte Kız Kulesi, Anadolu Hisarı ve Yoros Kalesi de büyük hasar görmüştür. Galata'nın üst kısmındaki Pera bölgesinde toprak yarılmış ve yerden kum fışkırmıştı.
Viyana'dan Kahire'ye kadar olan tüm alanda neredeyse her şehirde hissedilen küçük kıyamet doğal olarak sadece İstanbul'a zarar vermemişti. Silivri Kalesi tamamen yıkılmış, Çorlu'nun tam ortasında açılan dev yarığa şehrin nüfusunun büyük bir kısmı düşmüş ve korkunç çukurun dibinden günlerce inlemeler ve feryatlar işitilmişti.
Gebze'de gece konaklayan ve başlarında Mustafa Paşa'nın olduğu yaklaşık olarak 400 kişilik bir birliğin tamamı açılan yarıktan içeri düşerek kaybolmuştu. Sultan 2.Beyazıd'ın doğduğu yer olan ve günümüzde Yunanistan sınırları içinde kalan eski şehrimiz Dimetoka büyük oranda hasar görmüş, bu şehir gibi Gelibolu'da da çökmeyen bina kalmamıştı. Edirne, İzmit ve Bursa'da da çok büyük oranda hasarın oluştuğu kayıtlara geçmiştir.
KENTSEL DÖNÜŞÜME AĞIRLIK VERMELİYİZ
Artçılarının aylarca sürdüğü bu korkunç deprem İstanbul'daki deprem rutinini de bizlere hatırlatması açısından önemlidir.
Bu depremden 257 yıl sonra 1766 yılında yine merkez üssü İstanbul adalar olan korkunç bir deprem yaşanmış ve bu faciada da şehirdeki Fatih döneminin en kıymetli eserlerinden Fatih Camii ve Eyüp Sultan Camii de tamamen yıkılmıştı. 1766 depremine 257 sene ilave edersek 2023 yılına ulaşıyoruz. Bu da bize şehirdeki 250 yıllık depremler rutininin artık tamamlandığını, 500 yıllık rutinin ise 1509 depreminden sonra 515 seneyi geçtiğini gösteriyor.
Beklenen büyük İstanbul depremi günümüzde bizleri diğer sorunlarımız kadar ilgilendirmiyor olsa da aslında ele almamız gereken, kentsel dönüşüme büyük ağırlık vermemizdir.
İSTANBUL’U VE ÇEVRESİNİ ETKİLEYEN 10 EYLÜL 1509 DEPREMİ VE TAKİP EDEN ARTÇI DEPREMLER ŞUNLARDIR:
İSTANBUL (10 EYLÜL 1509)
EDİRNE (26 EKİM 1509)
EDİRNE (16 KASIM 1509)
EDİRNE (MART 1510)
İSTANBUL (10 TEMMUZ 1510)
EDİRNE (26 MAYIS 1511)
İSTANBUL (1512)
DEPREM
Sallama şiddeti ve alandan, bir 70 km (43 mil) fay yarığı tahmin edilir.
TSUNAMİ
Bazı kaynaklarda 6 m (20 ft)’nin üzerinde bir tsunamiden bahsedilir. Çınarcık havzasında bir jeolojik formasyon onaylanır ki, onun çöküntüsü depremin tarihiyle uyuşur.