Aslen Kazan Tatarı olan Zakir Kadiri Ugan 1878 yılında Samara Vilayetinin Orta Kandal (Abdulla) köyünde bir molla ailesinde dünyaya gelmiştir. İlk tahsilini köyünde yaptıktan sonra eğitimine Simbir şehrinde Veli Hazret ve Şakir Ahund Medreselerinde devam etmiştir. Daha sonra babası Halim Molla Zakir’i ağabeyi Hafız yanına Buhara’ya göndermiştir. Zakir, Buhara’da 5 yıl boyunca İslam Felsefesi ve Hikmet tahsil etmiştir. Buhara’daki talim terbiye işlerinden pek memnun kalmayan Zakir Kadiri tahsilini devam ettirmek için Türkiye’ye gelmiştir. İstanbul’da kısa bir süre Darülfünun İlahiyat Fakültesine devam etmiştir. Türkiye’deyken Genç Türkler hareketine katılmış, onların toplantılarına iştirak etmiştir. Genç Türkler tutuklanmaya başladıktan sonra Zakir Kadiri Hicaz’a giderek Hadis ve Arap Edebiyatı tahsil etmiştir. Daha geniş bilgi edinme isteği Zakir Kadiri’nin Mısır’a gelmesine neden olmuştur. Burada o Muhammediye Medresesine yazılmış, daha sonra El-Ezher Üniversitesi’nden dersler almıştır. Mısır’da Elliva, El-Alem-i İslâmi ve Ettilmiz dergilerinde çalışmıştır.
1905 yılında Rusya’ya dönen Zakir Kadiri Ugan 2 yıl Orenburg’ta Hüseyniye Medresesinde, sonra Ufa’da Galiye Medresesinde müderris olarak çalışmış, felsefe, psikoloji, mantık derslerini vermiştir. Kadiri Ufa’da “Tormış” (Hayat) gazetesini çıkarmıştır. Zakir Kadiri Ugan medrese eğitiminde ceditçilik hareketinin liderlerinden birisi olup ders kitapları hazırlama işinde de öncülük yapmıştır. 1910–1911 yıllarında “Muhammet Peygamberin Hayatı”, “Arap Morfolojisi”, “Arap Cümle Bilgisi” gibi kitapları yayımlanmıştır. Zakir Kadiri Ugan’ın çevri eserleri de bulunmaktadır. “Kuvvet ve Ruh”, “Hayat ve Din”, üç ciltlik “İslam Medeniyeti Tarihi” kitapları bunlardan bazılarıdır.
Zakir Kadiri Ugan “Milletin geleceği, kaderi anaların elindedir” fikrini ileri sürerek kadınların erkekler ile eşit hukuklara sahip olması gerektiğini savunan ilk insanlardan birisidir. Konuyla ilgili Kadiri’nin “Yeniliğin Aynası” (1909), “Kızların Dünyası” (1911), “Kadın Meselesi” (1915) gibi makaleleri bulunmaktadır.
Zakir Kadiri 1–11 Mayıs 1917 tarihinde Moskova’da toplanan “Rusya Müslümanlarının Birinci Kurultayında” maarif projesini hazırlayanlardan birisidir. O, 30 Kasım 1917’den 22 Ocak 1918’e kadar Ufa’da çalışan “İç Rusya ve Sibirya Müslümanları Millet Meclisi”nin üyesi olmuştur.
1918 yılından sonra Çin’i Gulca şehrine sığınan Zakir Kadiri, daha sonra Haylar üzerinden Türkiye’ye gelmiştir. O, Türkiye’ye gelince dostu, dönemin eğitim bakanı Hamdullah Suphi (Tanrıöver) ile birlikte Maarif teşkilatının kuruluşunda önemli hizmetlerde bulunmuştur. Ancak Türk Tarihi tezinin ortaya atıldığı sıralarda yazılan “Türk tarihinin ana hatları” üzerine sert eleştirilerde bulununca Atatürk’ün darıldığı birisi olarak işten atılmış ve o saatten sonra da hiçbir devlet kurumuna işe alınmamıştır.
1937–1939 yılları arasında Finlandiya’da yaşayan Zakir Kadiri, tekrar Türkiye’ye dönmüş. Türk Tarih Kurumu ve Millî Eğitim Bakanlığı hesabına Arapça, Farsça ve Rusçadan tercümeler yaparak hayatını idame etmiştir. Zakir Kadiri Ugan 22 Ekim 1954 tarihinde Ankara’da vefat etmiştir.
Tatar millî bağımsızlık hareketi önderlerinin arasında yer alan Zakir Kadiri Ugan’ın yazdığı eserler, yaptığı çevriler, ileri sürdüğü fikirler bugün de güncelliğini korumaktadır. Ruhu şad, mekânı Cennet olsun!
Kaynakça:
- Gafarova, Feride, Tatar Möhacirlere ( Tatar Muhacirleri),s. 56–61, Kazan 2004.
- Temir, Ahmet, Vatanım Türkiye: Rusya-Almanya-Türkiye Üçgeninde Memleket Sevgisi ve Hasretle Şekillenmiş Bir Hayat Hikâyesi, s. XVIII, 22, 23, 199, 233, 234, Ankara 2011
