Keşke insan biraz da, öyle olmasını istediği için, o açıdan bakmak değil de, bakılması gerekene baksa. Hele bir de, bakılması icap edeni düşünse, bakmak lüzûmunu derk etse, hakîkatin ucu görünecek.
Çünkü göz bakar, akıl görür.
Çünkü kulak dinler, akıl duyar.
Çünkü nefis ister, akıl tartar.
Zaten akıl tartıdır, tartmak için verilmiştir.
O halde göz görecek, kulak işitecek, his duyacak.
Akıl, akılcı bir bakışla nesnel / objektif olarak yorumlayacak. Analiz ve sentez yapacak. Kısaca akıl öne çıkacak. Yolu aydınlatan ışık olacak. Akıl; üretmeyecek, üretileni tartacak, değerlendirecek.
Kısaca akıl; mânanın peşinde koşacak. İlahî sırrın kâşifi olacak. İlahî gizin sırdaşı ve hemdemi olmaya bakacak.
X
İşte ey insan, sana düşen asıl gaye bu
Kâinatı bir de bu kulakla duy, bir de bu gözle oku
Kâinatın binbir çeşit maddesinden istenen, asıl mânayı doku
Özetle ey insan sen “Rabbinin adıyla oku”
Kaldır kendinden korkuyu, at üzerinden şoku
Sana dokunmasın, kaderin menfî oku
Sen ki seçildin, oldun kâinata altın taç
Hâdisat ummanında, durma at, kulaç üstüne kulaç
Sâdık dostu ol, o Ezel ve Ebedî’nin
Sana böyle buyuruyor, o azîz Nebî’n
Maddeye takılıp oyalanma, durma sakın
Sana hep bunu haykırıyor, o selîm aklın
Mâna olan aklınla bul sen, asıl mânayı
Gerçekleştir, daha dünyadayken ebedî hülyayı
Ölmeden önce, mânen ölmeye bak
Gözünü burada, hakikata açmaya bak
Çünkü burada kör olan, orada da olacak kör
Pişmanlığına da pişman olmadan evvel, gerçeği burada gör
Cennet içre olacağın kozayı, burada ör
Çünkü insan burada kazanır, hem cenneti hem cehennemi
Bu sözler kulağında küpe olsun, unutma sakın emi
X
İbni Abbas ince, lâtif bir sözünde diyor:
“Cennette, dünya meyvelerinin var yalnız isimleri
Yâni isimleri bir; fakat ayrı lezzetleri.”
Demek istiyor ki, İslâmın o mübarek zâtı
Cennetin olsa olsa, burada sadece var adı
Asıl orada anlaşılacak, cennetin gerçek tadı
Fakat nasıl ki, olmazsa yemeğin tuzu biberi
Bir şeye yaramaz, yaptığın masrafın ederi
İşte madde bunun gibi, iki taraflı keskin kılıç
Bir tarafı mâna yüklü, diğeri mânasız ve hiç
Bir tarafı cennete yükseltiyor, uyanık insanı
Öteki yanı, cehenneme alçaltıyor, gâfil insanı