İbrahim Güray AYTEKİN Özel Haber - Araştırma

1914-1918 Birinci cihan savaşı yıllarındaki Çanakkale harbi bir destandır. Anadolu halkı Türkü, Kürdü, Arabı, Lazı, Çerkezi ile destansı bir savunma yapmış ve düşmanın o boğazdan geçmesini canı pahasına engellemiştir.

Urfa’lıların çoğunluğu bu savaşta önce yarbay sonra albay olan Anzak koyu İngiliz çıkartmasında Mustafa Kemal’in komutanlığında savaştılar. Şehit verdiler. Memleketleri Urfa’ya dönen Mehmetçikler ve Gaziler Urfa’da savaş günlerini ve özellikle  komutanları Mustafa Kemal’i defalarca övgü ile anlattılar andılar.

Bunları çok yakın bir ilgi ile dinleyen yurtsever Urfa mutasarrıfı Nusret bey Urfalı kahraman mehmetçiklerin yer aldığı bu zaferi bir anıtla sembolleştirmek istedi.

Savaştan dönenlerin övgüyle anlattığı Urfa’da, Türkiye’de, adının verildiği adına yapılmış ilk Mustafa Kemal anıtı, 1917 den beri Şanlıurfa’da sapa sağlam dikili durmaktadır.

Urfalı kahraman mehmetçiklerin yer aldığı bu zaferi bir anıtla sembolleştirmek isteyen Urfa Mutasarrıfı Nusret bey,  anıt 1917 yılında Mustafa Kemal Paşa caddesi adı da verilen yola, vali konağı karşısına Mustafa Kemal Paşa Anıt Çeşmesi yapıldı.

Bu anıt, Mustafa Kemal Paşa,  henüz Atatürk ünvanını almadan O’nun adına Türkiye’de dikilen ilk anıt olması bakımından önem taşıyor. Yine Türkiye’de ilk defa bir caddeye Mustafa Kemal Paşa adı Urfa’da verildi.

Şanlıurfa şehir merkezinde Abide diye isimlendirilen yol kavşağında bulunan ve üzerindeki tabelada "Mustafa Kemal Paşa Anıt Çeşmesi" yazan anıt aslında bir abidedir. Öyle görünüyor ki kavşak adını bu anıttan yani abideden alıyor.  Öncelikle bu anıtı diktiren Nusret Bey hakkında Urfa ile ilişkili olarak bilgi vermemiz gerekecek.

Adı Şanlıurfa'da bir okul, bir cadde ve bir de köye verilmiş bulunan Nusret Bey, 14 Haziran 1917 tarihinden azledildiği tarih olan 6 Nisan 1919'a kadar Urfa mutasarrıfı (valisi) olarak görev yapmıştır. 7 Mart 1919'da İngilizler Urfa'yı işgal ettiğinde mutasarrıflık görevinde bulunuyordu. 

İşgal kuvvetlerinin komutanı İngiliz yarbay mutasarrıflık makamına gelip "Galip bir hükümetin askeri neden karşılanmıyor?" diye sorduğunda Mutasarrıf Nusret Bey şu cevabı vermiştir: "Haksız yere memleketi işgal eden bir kuvveti karşılamaya çıkmak bir Türk Mutasarrıfına yakışmaz. Bir misafir olarak gelseydiniz sizi Birecik'te karşılardım." Azledilmesini İngilizler Osmanlı Hükümeti'nden istemişlerdir. 

Buna asıl sebep, işgali öngören Nusret Bey'in Urfa'da ilk Müdafaa-i Hukuk Teşkilatı ile Kuva-i Milliye'nin çekirdeği olan milis gücü teşkil etmesinden İngilizlerin duydukları rahatsızlıktır. 

Sonra Ermeni Tehciri sebep gösterilerek İstanbul'da Divan-ı Harp'te yargılanacak, İngilizleri memnun etmek için idam edilen üç kişiden biri olacaktır. Bu sebepten Şehit Nusret Bey diye anılmaktadır. 1920'de TBMM açıldığında çıkarılan bir kanunla Nusret Bey'in ailesine maaş bağlanmıştır. Nusret beyin adı bir okula verilmiştir.

Vatansever Urfa Valisi Şehit Nusret Bey kimdir Kısaca onada bir göz atalım 

1875 yılında günümüzde Yunanistan sınırlarında yer alan Preveze'de doğdu. 1899 yılında Mülkiye'den mezun oldu. 20 Eylül 1901 - 4 Ekim 1902 tarihleri arasında Konya Rum ve Ermeni okullarında Türkçe öğretmenliği yaptı.

Keskin, Tepedelen, Aydonat, Filat, Meçova, Devline, Sur, Safed, Cisri Ergene (Uzunköprü) ve İskeçe kaymakamlıkları yaptı. İskeçe'nin işgali üzerine İstanbul'a geldi. 

27 Nisan 1914 tarihinde Bayburt Kaymakamlığına atandı.Osmanlı Yönetimi, Ermeni çetelerinin katliamlarını önlemek amacıyla, 1 Haziran 1915 tarihinde “Ermeni Tehciri” (sevki) kanununu çıkardı. Tehcir Kanunu,Ermeniler’in savaş alanı dışı olan Suriye'ye gönderilmesini içeriyordu.



Bayburt'taki Ermeniler Nusret Bey’in idaresi altında jandarma güçleri vasıtasıyla sorunsuz olarak Erzincan’a sevk edildi.14 Haziran 1917 tarihinde Yıldırım Orduları 2.Grup Kumandanı Mustafa Kemal Paşa’nın isteği ile Urfa Mutasarrıflığına tayin edildi.Urfa’da görev yaparken Mondros Mütarekesi imzalandı. Bunun üzerine Urfa’da işgale karşı Müdafa-yı Hukuk Teşkilati’nın kurulmasında öncülük etti. 

İşgale direnmek içim milis alayı oluşturdu.Hakkında yapılan asılsız ihbarlar bahane edilerek, I.Damat Ferit Paşa Hükümeti tarafından 6 Nisan 1919 tarihinde İstanbul’a çağrıldı. Ermeni Tehciri meselesinden dolayı görevinden alındı.Bayburt ve Ergani-Madeni Ermeni Tehciri'nden dolayı Mustafa Nazım Paşa başkanlığındaki Divan-i Harp-i Örfi’de yargılandı. İdama mahkum edildi.5 Ağustos 1920 tarihinde İstanbul'da Ermenilerin şahitliği ile idam edilmiştir.

Anıtın hikâyesi dikkate değerdir. 1.Dünya Savaşı'nda Çanakkale cephesine Urfa'dan giden tabur Mustafa Kemal komutasında savaşmıştır. Çanakkale cephesinden gazi olarak dönenler komutanları Mustafa Kemal'i çevrelerine övgü ile anmış ve anlatmışlardır. 

Urfa mutasarrıfı Nusret Bey, 1917 senesinde Mustafa Kemal Paşa ve Çanakkale'de savaşan Urfalı askerlerin anısına bu anıtı yaptırmıştır. O zaman yeni açılan ve bugün Atatürk Bulvarı denilen caddeye de Mustafa Kemal Paşa Caddesi adı verilmiştir. Bu anıt Türkiye'de Mustafa Kemal Paşa adına yapılmış olan ilk anıttır.   

Anıt yapıldığı yıl o zamanki Vilayet Konağı önüne dikilmiştir. 1972 yılında zamanın Urfa valisi Turgut Sayın tarafından Abide Kavşağı'na taşınmıştır.

Anıt dört cephelidir. Her cephesinde bir çeşme vardır. Vaktiyle suların aktığını da gördüğümüz Mustafa Kemal Paşa Anıt Çeşmesi'nin yakın yıllarda Abide Kavşağı'nın yeniden düzenlenmesinin ardından yeri değiştirilmiş ve şu anda çeşmelerinden suları akmaz durumdadır. 

Anıt aynı zamanda yön gösteriyordu…

Anıtın kuzey cephesinde alt alta "Ankara Yolu" ibaresi, 1959 tarihi ve batı yönünü işaret eden ok yer almaktadır. Batı cephesinde "پشا جادسیكمالمسطفی" (Mustafa Kemal Paşa Caddesi) ibaresi ve hemen altta güneyyönünüişaret eden ok, Güney cephesinde "هندستان یولی"(Hindistan Yolu)   ibaresive hemenalttadoğu yönünü işaretedenok,  doğu cephesinde "قافقاسیا یولی"(Kafkasya Yolu) ibaresi ve onun altında kuzey yönünü işaret eden ok yer almaktadır. 

Ayrıca batı, güney ve doğu cephelerinde yazıların ve işaret oklarının altında "١٣٣٣"(1333) tarihi yer almaktadır. Bu, Rumi senesi olup miladi takvimde 1917 senesine karşılık geliyor. Bu da Mustafa Kemal Paşa Anıtı'nın dikildiği tarihi göstermektedir. Anıtın kuzey cephesinde yer alan "Ankara Yolu" ibaresinin Latin harfleriyle yazılmış olması altındaki tarih olan 1959'da eklendiğinin işareti olsa gerektir.

Bu nedenle bu abide anıta halk tarafından aynı zamanda YOL GÖSTEREN ANITI ÇEŞMESİ de denilmektedir.

Mustafa Kemal Paşa Anıtı, Türkiye'de Mustafa Kemal Paşa adına dikilen ilk anıt olma özelliği yanında tarihin çeşitli dönemeçlerinde bu topraklarda millet olarak verilen varlık mücadelelerinden Urfalıların da iştirak ettiği Çanakkale Savaşı'nı, anıtı diktiren Nusret Bey'in şahsında Urfa'nın istiklal mücadelesini hatırlatması ile dikkati çekmektedir.

Nusret Bey, 1917 yılında şehrin kuzey kesimini Karakoyun deresi üzerindeki Hacı Kâmil Köprüsü’ne bağlayan bir cadde açtırarak buraya “Mustafa Kemal Paşa Caddesi” adını vermiş, caddenin ortasını çiçeklerle düzenleyerek Vali Konağı’nın karşısına (bugünkü Cebeci İşhanı) bu anıt çeşmeyi yaptırdı ve bu anıtın dört tarafındaki çeşmelerden su akmaktadır “ yapıldığı zaman İnsanlar gelir buradan su içerdi.  Beyaz kesme taşlardan inşa edilmiş olan ve dört köşesindeki zarif sütunlarla iki kata ayrılmış olan anıtın alt kısmında, bir su haznesi ve dört tarafında çeşme bulunur.’ Anıtın dört cephesi üzerinde yer alan kitabelerde Kafkas Yolu, Hindistan yolu, Ankara Yolu ve Mustafa Kemal Paşa Caddesi yazılarıyla bu yolları gösteren ok işaretleri bulunmaktadır. 

Sonuçta bu heykelin Osmanlı döneminde ülkemizde Atatürk henüz Atatürk ünvanını almadan yapılan ilk (Atatürk) Mustafa Kemal Paşa anıtı olarak yapılması ve caddeye isminin konulması ulu önder ATATÜRK’ün Çanakkale harbinde göstermiş olduğu destanımsı kahramanlığının büyük bir nişanesidir, tescilidir.