CANSEYİT TÜYMEBAYEV
(Kazakistan Cumhuriyeti Ankara Büyükelçisi)

Kazak dil biliminin büyük ustası, tanınmış Türkolog, Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bilim Akademisi’nin Akademiği (1983), Kazak Sovyet Cumhuriyeti’nin Emektar Bilim Adamı (1982), birinci dereceli Şokan Velihanov ödülünün sahibi (1971), Türk Dil Kurumu Dil Bilimi  Topluluğu’nun fahri üyesi (1989), Başkurdistan (Rusya Federasyonu) Milli Bilim Akademisi’nin Fahri Akademiği (1991), Uluslararası Kazak Dili Topluluğu’nun Fahri Başkanı (2004), Kazakistan Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı A.Baytursınulı Adlı Dil Bilimi Enstitüsü’nün Baş Bilim Görevlisi, İkinci Dünya Savaşı Gazisi, Filoloji Bilimlerinin Doktoru, Profesör Abduali Tuğanbayulı Kaydar hayatının yarım asrından fazla süren döneminde kesintisiz olarak dil bilimi alanında hizmet etmektedir.
Kısaca biografisine bakmamız gerekirse, 13 Aralık 1924 yılında Almatı Eyaleti’nin Enbekşikazak ilçesinin Taldıbulak köyünde bir işçi ailesinde dünyaya gelen Abduali Tuğanbayulı Kaydar, 1942 yılının Mayıs ayında, Kazak ortaokulunun 9’uncu sınıfını ve on aylık pedagoji kursunu tamamladıktan sonra, kendi isteğiyle orduya katıldı.
Kazak Devlet Üniversitesi’ni başarıyla bitiren A. Kaydar, 1951 yılında Kazak SSC Bilim Akademisi’nin yüksek lisansına kabul edildi. Yüksek lisansı “Uygur Dili” uzmanlığını alarak 1954 yılında bitirdi. İşte âlimin, bilim alanında bu şekilde başlayan yüksek lisans öğrenciliğinden akademikliğe kadarki, araştırma görevliliğinden (1954) akademik ilmi araştırma enstitüsünün müdürlüğüne (1978) kadarki hayatı, K.C. Milli Bilim Akademisi (şimdiki K.C. Eğitim ve Bilim Bakanlığı A. Baytursınulı Adlı Dil Bilimi Enstitüsü) bünyesinde sürmektedir.
Âlimin genel Türkoloji bilimine, özellikle Kazak dil bilimi ile Uygur araştırmaları alanına yaptığı net katkılar ile vermiş olduğu emek, bu emeğin ürünü olan 500’e yakın irili ufaklı (genel toplamı 1.000 sayfadan fazla olan) araştırmalardan, onlarda gündeme getirilen çok çeşitli (50’den fazla) dil bilimi problemlerinin teorik esasları ile uygulamalı ihtiyaçlarının içeriğinden de görülebilir.
Bunlar içinde müstakil kitapların (monografi, külliyat, sözlük, okullar ve yükseköğretim kurumları için hazırlanan ders kitapları ile kitapçıklar) sayısı 52’dir.
Akademik A. Kaydar’ın yayınlanmış olan bütün araştırmalarını kendi içinde inceleyip, konusuna has gruplara bölerek, dil biliminde yerleşmiş kuramlı alanlara uygun şekilde sınıflandırarak bakıldığında onun genel Türkoloji âlemindeki Kazak ve Uygur dil bilimine yaptığı katkı, kendince eklediği örnekler; 1) leksikoloji, 2) diyalektoloji, 3) etno lengüistik, 4) dil kuruluşu, 5) Türkoloji ve Altayistik, 6) bilim tarihi, 7) dil siyaseti, 8) bilim adamı olarak yazdığı ders kitapları v.b.  bölümler ile bunlardan doğan pek çok sorunlu konulardan açıkça görülür.
Değerli alimin bu alanlarda yazarak dünyaya getirdiği eserleri, genel Türkoloji’ye, Kazak dil bilimi ile Uygur dil biliminin geliştirilmesine yapılan önemli katkılardan sayılır. Bu eserler temelinde binlerce genç âlim ve dil uzmanı öğrenciler ile ortaokul öğrencileri uzun yıllar boyunca eğitim alarak, dil alanındaki anlayışını genişletmektedir.
Bunlar içinde, yazarın, kelime kökü sorununa ithaf edilen «Kazak dilinde tek heceli kökler ve temeller yapısı” (Almatı, 1986) adlı eseri, Türkoloji âlemindeki âlimlerin dikkatini birden kendisine çeken araştırmadır. Söz konusu eser sadece Kazak dil biliminde değil, genel Türkoloji alanında da kendi değerli yerini bulmuştur. Âlim bu eserini, evvelce Türkoloji âleminde sözü edilen iki büyük programın hayata geçirilmesinin ilmi başlangıcı saymaktadır. Bunlar; 1) “Türk Dilleri Aynı Eklemli Köklerin Yuvası” diye adlandırılan güçlü eser ile 2) Bu temelde yapılması zorunlu “Kazak Dilinin Bir Eklemli ve İki Eklemli Etimolojik Sözlüğü”dür.
Bununla birlikte, A. Kaydar, Kazak dili olgularına dayanarak, genel Türk kökü meselesiyle ilgili anlamı büyük pek çok ilmi meseleyi incelemiş, bunlar hakkında kendi fikir ve yaklaşımlarını ortaya koymuştur. Bunlar içinde âlimin “bir eklemli köklerin üç ölçüsü (Fono – morfo – semantik) görünüşünde anlam ölçüsünün de çok önemli unsur oluşuna ilişkin olarak anlam evriminin üç zamana (geçmiş, şimdi, gelecek) aynı şekilde bağlı dinamik bir süreç” şeklinde değerlendirmesinin önemi bir başkadır.
Âlimin ele aldığı ağır problemler, teklif ettiği fikir ve yaklaşımlar, tutunduğu ilmi prensipler dil biliminin geniş coğrafyasına iyi etki bırakmaktadır. Akademik A. Kaydar, günümüzde de, bütün Türk dünyasınca saygı duyulan bir dizi lengüistik ekol oluşturdu. Birincisi “kelime tanımaya”, “kök tanımaya” bağlı öncelikli programdaki okul (senkretizm – ikili çatı, pleonasm – gereğinden fazla sözcük kullanma, taklitler, tek heceler, homojen sesteşler, ikiz sözler, kutlu sözler v.b.); ikincisi “etnisite tanıma” ile “dil tanıma” karşılaşmasından kaynaklanan etno lengüistik programdaki ekol; üçüncüsü Kazak ve diğer Türk dilleri ile Moğol, Kore, Japon dillerinin ilişkisini araştırmaya, “Altay Teorisi”ni geliştirmeye, denetlemeye programlanan Kazakistanlı Altayistik ekol.
Kazak dilinin kavram oluşturma ilkelerini sistemleştirerek gösteren programı ile değerli fikirleri ise Kazak terminolojisinin esaslı ilmi-uygulamalı meselelerini ortaya koymaktadır.
Akademik A. Kaydar, Kazak etno dilbiliminin temellerini atan âlimimizdir. Etnosun insani varlığı ile dünyevi doğasını, gelişme kanunlarından olan dil fenomeni sayesinde tanıyıp öğrenmenin olağanüstü imkânları, yani “etnos tanıma” ile “dil tanıma” arasında oluşan dilbilimin yeni serbest alanının yön-yöntemlerinin, amaç-hedeflerinin açıklanması ve ilmi sonuçlarının temellendirilmesi, âlimin bu alandaki araştırmalarının temel esasıdır.
Kazak etnosu hakkında aydın kitlenin sorularına ve çoğunluğun akıl yürütmelerine âlimin cevabı şeklinde ulusun zihni özelliklerini gösteren “Kazak Nasıl bir Halk?” (Almatı: Dayk-Press, 2008) adlı hacimli eseri yayınlandı. Etnosun varlığıyla ilgili binlerce, hatta milyonlarca anlam birliklerinin külliyatı ile sentezin tanıtılması amacıyla “Kazaklar: Ana Dili Âleminde – Adam, -Toplum, -Tabiat” adlı üç ciltlik etno dilbilimlik sözlük yayınlanma hazırlığı içinde. Bu eserler, gelecek nesillerin, milli hususiyetlerimizi başka kaynaklardan değil, yalnızca dil kaynağından okuyarak öğrenmesine şüphesiz yardım edecektir.
A.Kaydar, Altayistik adlı bilime, sadece Türk-Moğol dillerinin gramer, fonetik ve ana kelimeler alanındaki ilişkilerine bağlı kıymetli araştırmalarıyla değil, dil uzmanlarını çekerek, öğrenci yetiştirerek de katkı sağlayan Altayist âlimdir. Âlimin, Altay bilim alanındaki araştırmaları Moğol dillerinin Türk grubundaki dillerle benzerliği, tarihi yakınlığı ile karşılıklı ilişkilerinin açığa çıkarılması meselesine dayanır. Âlimin doğrudan ilmi yöneticiliğiyle Bazılhan Buhatulı Kazak ile Moğol dillerinin, Erkol Azerbayev ise Kazak ve başka Türk dillerinin Japon, Tunguz-Mançur dilleriyle ilişkilerini özel olarak inceledi.
Akademik A. Kaydar’ın, Kazak diline devlet dili derecesinin verilmesine yönelen dil siyasetinin yerleşmesi yolunda dil uzmanı, devlet adamı, konumu yüksek yurttaş olarak çabaladığı bütün halk tarafından bilinir. Bu kitleci halk hareketinin öncülerinden olan Akademik A. Kaydar’ın Uluslararası Kazak Dili Kurumu’nu kurarak, onun Başkanı olarak ülkede dil siyasetinin yerleşmesine hizmet ettiği malumdur. Bununla bağlantılı olarak Akademik A. Kaydar’ın ilmi yazarlığının esaslı bir alanı; devlet dili sorunu, dil kanunu ve dil ekolojisi ile ilgili pek çok önemli konudan oluşur.
Âlim, sadece kendisinin bilimdeki başarılı örnekliğiyle değil, bununla birlikte, ülkemizin ruhani-kültürel, siyasi-beşeri toplum hayatıyla da etkin olarak ilgilenmekte, bu alanda da yurttaşlığın yüksek seviyesinde görünmektedir. Bunu biz, âlimin 50 yıl boyunca yürüttüğü ve hala sürdürdüğü emek yolundan açık bir şekilde görürüz. Bunların bir kısmını, yani âlimin yükümlü olduğu görevlerinden başka yerine getirdiği sosyal sorumluluklarının bir kısmını sayarak geçelim: 1) Dil Bilimi Alanında Kandidatlık ve Doktora Tez Savunma Heyetinin Başkanı (genel sayısı – 23 yıl); 2) K.C. Bilim Akademisi’nin “Haberler” adlı ilmi dergisinin Baş Redaktörü (8 yıl); aynı şekilde Sovyetler’in “Sovetskaya Türkologiya” Dergisinin, “Bilim ve Eser” ve “Feraset” Dergilerinin Redaksiyon Heyeti Üyesi; 3) Zamanındaki “Dostluk Dernekleri” ile K.C. Halklar Asamblesi’nin Üyesi (20 yıldan fazla); 4) Devlet Terminoloji Komisyonu’nun Başkan Yardımcısı ve Üyesi (25 yıldan fazla); 5) Devlet Onomastik Komisyonu Başkan Yardımcısı (12 yıl); 6) SSCB Bakanlar Kurulu’na bağlı SSCB’nin Bilim ve Teknik Alanındaki Leninci Devlet Ödülleri Komitesi’nin Üyesi (2 yıl); 7) Devlet Başkanlığı’na aday olan 8 kişi içinde birinci olan Nursultan Nazarbayev’e Kazak dili konusunda devlet sınavı yapan Sınav Komisyonu Başkanı oldu; 8) Kazak SSC Bakanlar Kurulu’na bağlı Kazak SSC’nin Bilim ve Teknik Alanındaki Devlet Ödülleri Komitesi’nin Üyesi; 9) SSCB Yüksek Belgelendirme Komisyonu’nun üyesi,  KC. Yüksek Belgelendirme Komisyonu’nun üyesi (3 yıl); 10) K.C. “Dil Kanunu’nun” yeni taslağını hazırlayan Komisyon Üyesi; 11) K.C. Devlet Başkanlığı Devlet Siyaseti Ulusal Heyeti’nin Üyesi; 12) Akademik A. Kaydar’ın redaktörlüğüyle 76 eser (monografi, külliyat, sözlük) ve bunlar içinde 2 ansiklopedi (Kazak Dili Ansiklopedisi ve Yedisu Ansiklopedisi) yayınlandı; 13) Uluslar arası Kazak Dili Kurumu’nun Başkanı (1989’dan beri) v.b. bunun gibi pek çok sosyal sorumluluk hizmetlerini yürütmektedir.
Akademik A. Kaydar, dil bilimi doğrultusunda ilmi kadrolar yetiştirme işine de özel vakit ayıran âlimdir. Onun ilmi yöneticiliğiyle filoloji bilimleri alanında tezlerini savunan 80’den fazla doktora ve pos-doktora öğrencinin, Kazakistan’ın çeşitli köşelerinde ve yabancı ülkelerde (Moskova’da, Ufa’da, Abakan’da, Nükis’de, Taşkent’te, Nalçik’de, Kemerova’da, Bişkek’te, Moğolistan’da, Çin’de v.b.) verimli çalışmalar yürüttükleri bilinmektedir. Bu verilerin tamamı A.T. Kaydar’a bağışlanan Kazakistan âlimlerinin bibliyografya serisinden (Almatı: Arıs, 2001. 130 sf.) alınmıştır.
Akademik A. Kaydar, yaşı ilerlemesine rağmen, daha hala yazarlık mücadelesinden dönmüş, bilimin yüksek seviyesinden düşmüş değildir. Âlimin projelendirdiği eserlerinden biri “Kazak Dilinin Etimolojik Sözlüğü’nün Hazırlanması İlkeleri ile Ölçütleri”, “Kazak Dilindeki İkiz Sözler Sözlüğü” v.b. gibi önceden başlanıp, malzeme toplanarak, tamamlanmayı bekleyen araştırmalardır.
Akademik A. Kaydar’ın bilim alanındaki bu özellikli davranışını, bir taraftan çok yıllara dayanan tecrübesinin sonucunu almak istemesidir diye düşünsek, öte taraftan, ana dili önünde kendisinin âlimlik, yurttaşlık yükümlülüğünün yerine getirilmesidir diye düşünmemiz yerinde olur.
Âlimin dil biliminin çok yönlü gelişimine yaptığı katkının ve ilmi ideallerinin gerçekleşmeye devam etmesinin, yeni yönlerin, ilmi görüşünün ufkunu genişletmekteki uçsuz bucaksız eserlerinin ispatı, âlimin öğretmenlik, üstatlık hizmeti (El Farabi Kazak Milli Devlet Üniversitesi’nin (1983), Hoca Ahmet Yesevi Uluslar arası Kazak-Türk Üniversitesi’nin (1997), Kazak Devlet Kız Pedagoji Enstitüsü’nün (2001) Profesörü’dür) ile âlim-uzmanlar (13 bilim doktoru ile 70’e yakın bilim adayının danışmanlığı) yetiştirmesidir.
Kazakistan Cumhuriyeti Milli Bilim Akademisi’nin Akademiği, Profesör A.T. Kaydar’ın ilmi-pedagojik hizmeti ile bilimi geliştirmedeki ve bilim adamlarının yetiştirilmesindeki hizmetleri, hükümet tarafından yüksek derecede değerlendirilerek “Halk Dostluğu” Nişanı, “Vatan” Nişanı, “Saygı Nişanı” (Türkiye Nişanı), “Ana Dilinin İhtişamı” altın alameti ve 12 madalya ile pek çok fahri diploma verilerek ödüllendirildi.
Değerli bilim adamı, akademik Abduali Kaydar’ı 90. Yaşgününü en  içtenlikle tebrik ederiz!