M. KEMAL SALLI

Geçtiğimiz hafta sonu, Azerbaycan Milletvekili Ganire Paşayeva, Azerbaycanlı gazeteciler Dilgam Ahmad ile Nigar Ögeday ve beraberindekilerle birlikte İstanbul'daki Feriköy Mezarlığı’nı ziyaret ettik. Ziyaret amacımız, bu mezarlıkta ebedi uykularını uyumakta olan Azerbaycan ünlülerinin mezarlarını ziyaret etmek, çiçek bırakıp ruhlarına Fatihalar göndermekti.  

Feriköy mezarlığında Azerbaycan'ın devlet büyüklerinin, fikir adamlarının ve ünlü isimlerinin mezarları vardı, fakat bizim onlardan haberimiz yoktu. Kardeş ülke Azerbaycan’ımızın bu ünlüleri hangi nedenle ebedi uykularını İstanbul’daki Feriköy Mezarlığı’nda uyumaktaydılar? 

Bu konudaki sorularımızı, İstanbul’da yatmakta olan Azerbaycan ünlüleri konusunda bir kitap yazan Azerbaycanlı genç araştırmacı Dilgam Ahmad yanıtladı. Bize hem bu Azerbaycan ünlülerinin mezarlarını gösterdi, hem de onlar hakkında bilgiler verdi. Azerbaycan Milletvekili Paşayeva da, Azerbaycan tarihinde çok önemli yerleri ve rolleri olan bu kişiler hakkındaki duygu ve düşüncelerini aktardı. Bir kez daha yaşayarak gördük ve anladık; “bir iki devlet bir milletiz.”

DİLGAM AHMAD ANLATIYOR..

“Ahmet Ağaoğlu ve ailesi, 1918'de kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti'nin Harp Nazırı Husrev Sultanzade, Adliye Bakanı Halil Hasmehmet, Maliye Bakanı Abdulali Emircan, Milli İstihbarat Bakanı Naki Keykurun, dönemin parlamento vekilleri Mehmet Sadık Aran, Şefi bey Rustembeyli, yine Azerbaycan'ın Avrupa'ya göndermiş olduğu heyetdeki mümessillerden Miryakup Mirmehti ve Türkiye’de yaşamış Azerbaycanlı muhacirlerden Hüseyİnkulu Hanhoylu (Azerbaycan'ın ilk başbakanı Feth Ali Han Hoylu’nun kardeşi) ve ailesi, Kerim Oder, Selim Refik, Gulamrza Şerifzade ve bir çokları bu mezarlıkta defnedilmişler.” 

“…Ağaoğlular Azerbaycan ve Türkiye’de önemli fikir ve siyaset temsilcileri olarak biliniyor. Ahmet Ağaoğlu, Azerbaycan'ın şu an Ermeni işgalinde olan Şuşa şehrinde doğmuş. Paris'te eğitim aldıktan sonra Azerbaycan'a geliyor. 1905-1907 senelerinde Ermenilerin Karabağ'da yaptıkları katliamların karşısını almak için Difai isimli mukavemet teşkilatı kuruyor. 

Çarlık rejiminin onu hapsedeceğini gördüğü için 1909 senesinde Osmanlı'ya geliyor. Osmanlı'da Türkçü fikir adamları ile tanışıyor, Türkçülük hareketlerine katılıyor. 1918 senesinde Kafkas İslam Ordusu'nun Kumandanı Nuri Paşa’nın muşaviri olarak Azerbaycan'a dönüyor, milletvekili seçilerek parlamentoya giriyor. Azerbaycan hükümetinin Paris'e gitmek için gönderdiği heyete dahil edilen Ahmet Ağaoğlu, Ermeni ve İngilizlerin işbirliği sonucunda hapsediliyor ve birçok Türkçü aydınla birlikte Malta Adası’na sürgün ediliyor. 

Mustafa Kemal’in sayesinde serbest kaldıktan sonra ömrünü Türkiye'nin bağımsızlığına, gelişimine adıyor. Milletvekili seçiliyor, Anadolu Ajansı’nın kurucu üyelerinden oluyor, ‘Serbest İnsanlar Ülkesinde’, ‘Serbest Fırka Hatıraları’, İran ve Hindistan’, ‘Üç Medeniyet’, ‘Devlet ve Fert’ gibi birçok eserler yazıyor, ‘Akın’ isimli gazete yayınlıyor, üniversitede hukuk hocalığı yapıyor. Onun oğlu Samet Ağaoğlu Demokrat Parti döneminde bakanlık yapıyor, 1960 darbesinden sonra yargılanarak ömür boyu hapse mahkum ediliyor. Yassıada mahkumları serbest bırakıldıktan sonra Samet Bey siyasetten tamamen çekiliyor, kendini edebiyata adıyor. ‘Babamın Arkadaşları’ ve Menderesle ilgili hatıra kitaplarını yazıyor. 1967-1968 senelerinde Sovyet Rusyası'na seyahat ediyor, babasının doğduğu Şuşa şehrine ve Bakü'ye geliyor. Ahmet Bey'in kızı Süreyya Ağaoğlu Türkiye’nin ilk kadın avukatıdır. Diğer kızı Tezer Taşkıran milletvekilliyi yapmış, lise müdürü olmuş, mantık üzerine eserler yazmıştır. 

FERİKÖY MEZARLIĞI’NDAKİ AZERBAYCAN ÜNLÜLERİ

Genç araştırmacı yazar Dilgam Ahmad rehberliğinde Millet vekili Ganire Paşayeva ve beraberindekilerle birlikte önce Azerbaycan Cumhuriyeti Parlamento üyesi Mehmet Sadık Aran'ın mezarını ziyaret ettik. Mezara çiçek bırakan Ganire Paşayeva Sadık Aran’ın kabri başında şunları söyledi:  "Mehmet Sadık Aran'ın mezarının üzerinde yazılan ‘Azerbaycan'ın ateşli istiklalcisi, Türkçü cephenin yılmaz mücahidi’ sözleri onun kim olduğunu bizlere gösteriyor. Sadık Aran, Azerbaycan'ın bu gün işgalde olan Zengezur toprağında doğmuş. Oradan da parlamentoya milletvekili seçilmiş. Cumhuriyetimizin işgalinden sonra birçok siyasilerimiz gibi o da kardeş Türkiye’ye gelmiş. Bugün Azerbaycan'dan Türkiye'ye çok gençler geliyor. Onların mutlaka bu mezarlığa gelip, ziyaret etmeleri lazım. Çünkü onlar hayatlarını Azerbaycan için feda etmişler".

Gazeteci Dilgam Ahmad, Sadık Aran'ın Türkiye’de Türkçü camia arasında çok tanındığını belirterek şöyle dedi: "Sadık Aran Türkiye'de Senan Azer imzası ile de biliniyor. O, Türkiye'de Azerbaycanlı muhacirlerin çıkardığı ‘Azeri-Türk’, ‘Odlu Yurt’ gibi dergilerde yazılar yazmış, aynı zamanda Türkçü camianın neşrettiği ‘Gök-Börü’, ‘Toprak’ gibi dergilerde, ‘Yeni İstanbul’ gazetesinde yazılar yazmış, kendisi ise ‘Türk yolu’ dergisini yayınlamıştır. Sadık Aran bir süre Finlanda'da yaşamış, orada da ‘Yeni Turan’ gazetesini yayınlamıştır. Türkiye’de ‘İran Türkleri’, ‘Ergenekon Yolları’ gibi kitaplar yazmış, büyük Türkçü Nihal Atsız’la arkadaş olmuştur. Nihal Atsız onun vefatı ile ilgili ‘Ötüken’ dergisinde yazı yazmıştır". 

Daha sonra Adliye Bakanı Halil Hasmehmetli'nin mezarı ziyaret ettik. Ganire Paşayeva Halil Bey'in Cumhuriyet döneminde yaptığı fedakarlıkları anlattı.

Daha sonra ise Türkiye'nin siyasi ve fikir hayatında önemli rol oynamış Ahmet Ağaoğlu ve aile fertlerinin mezarları ziyaret edildi. Paşayeva Ahmet Ağaoğlu ve ailesi hakkında şunları söyledi: "Ahmet Ağaoğlu Şuşa doğumludur. Ermeniler Türklere karşı katliam yaptığı dönemde Difai teşkilatını kurmuştur. Ahmet Bey'i tüm gençler tanımalıdır. O, Atatürk'ün silah arkadaşlarınızdan biri olmuştur. O, Türk Dünyası’nın tanıdığı bir Türk milliyetçisiydi. Nur içinde yatsın". 

Gazeteci Dilgam Ahmad da, Ağaoğlu hakkında şunları söyledi: "Ahmet Ağaoğlu Türkiye'de Serbest Fırka kurulduğunda Ali Fethi Okyar'dan sonra ikinci adam olmuştur. Bununla ilgili hatıralarını da yazmıştır. Ben İstanbul'da onun torunu Tektaş Ağaoğlu ile de görüştüm, bize bazı belgeler verdi. Bu belgeler esasında yeni kitap yazacağız". 

Daha sonra Azerbaycan'ın ilk Savaş Bakanı Husrev Sultanzade'nin mezarını ziyaret ettik. Ganire Paşayeva Sultanzade hakkındaki duygularını şöyle anlattı: "Husrev Bey'i sadece Cumhuriyet tarihini araştıranlar değil, bugün Karabağ'da doğmuş yaşlı insanlar tanıyor ve onu rahmetle anıyorlar. Husrev Bey o bölgede Türkleri Ermenilerin zülmünden koruyan bir lider olmuştur. O da acı bir kaderi paylaştı, ömrünü yurdundan uzaklarda tamamladı.”

Türkiye topraklarında ebedi uykularını uyuyan Azerbaycan ünlüleri konusunda kitap yazan Dilgam Ahmad  Hüsrev Sultanzade hakkında şunları söyledi: "Husrev Bey Cumhuriyet'in işgalinden sonra bir süre İran sınırında Bolşeviklere karşı savaştı. Daha sonra Türkiye'ye geldi, burada parti kurdu, ömrünün sonuna dek davası uğruna mücadele etti". 

Daha sonra Azerbaycan'ın ilk İstihabarat Bakanı Naki Keykurun Şeyhzamanlı'nın mezarı ziyaret edildi.

Azerbaycan Milletvekili Paşayeva Şeyhzamanlı hakkında şunları anlattı: "Naki Bey Gence doğumludur. Milli mücadele tarihinde büyük rol oynayan aileye mensuptur. Cumhuriyet'in işgalinden sonra Türkiye’de mücadelesine devam ediyor. Naki Bey'in ailesinin bir kısmı İstanbul'da, bazıları ise Amerika’da yaşadı. Amerika’da Azerbaycan’la ilgili ilk teşkilatı da Naki Bey'in oğlu Salih Bey 1950’li yıllarda kurmuştur. Bu gün onun torunu Tomris Azeri de Amerika’da Cemiyet başkanıdır"

Araştırmacı yazar Dilgam Ahmad da Şeyhzamanlı’yı şöyle tanıttı: "Naki Bey Türkiye'de hatıralarını yazmış, kitap olarak neşretmiştir. Biz onun matbuatta çıkan yazılarını topladık, Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 100. senesi dolayısı ile gelecek yıl onu neşredeceğiz". 

Daha sonra Azerbaycan Milletvekili Paşayeva ve beraberindekiler,  Huseynkulu Hanhoylu ve aile mezarlığı daha sonra da Miryakup Mirmehti ve Emircan ailesinin mezarlarını ziyaret ettiler, çiçek bırakıp dua ettiler.

DİLGAM AHMAD KİMDİR?

Feriköy mezarlığındaki Azerbaycanlıların mezarlarını Paşayeva ve beraberindekilerle birlikte ziyaret ettiğimiz gazeteci, araştırmacı yazar Dilgam Ahmad çalışmaları ve yazdığı kitap hakkındaki sorularımızı şöyle yanıtladı: 

"Ben Azerbaycan muhaceret tarihi ile ilgili çalışmalar yapıyorum. Bu yıl "Mühacirlerin dönüşü" isimli kitabım yayımlandı. Kitabımda İstanbul'da sahaflardan topladığım Azerbaycan muhacirleri ile ilgili fotoğraflar, belgeler, mektuplar yayınladım. 

Kütüphanelerde çalıştım. Mehmet Emin Resulzade, Mirza Bala Mehmetzade, Abdulvahap Yurtsever, Kerim Oder, Hilal Münşi, Ahmet Ağaoğlu, Abbaskulu Kazımzade, Mehmet Ali Resulzade, Elmas Yıldırım ve diğerleri ile ilgili çok sayıda yeni belgeler buldum. Şu anda Azerbaycanlı araştırmaçı Tahir Aliyev'le beraber Feriköy Mezarlığı ile ilgili kitap üzerinde çalışıyoruz. Burada defnedilen Azerbaycanlılar hakkında bilgi vereceğiz, mezarların resimlerini ekleyeceğiz. Aynı zamanda belgesel film de hazırlayacağız. Ganire Paşayeva'dan bir ricamız da oldu. Feriköy mezarlığının giriş kısmında bir abidenin yapılmasını parlamentoda gündeme getirsin. Buraya gelen hem Azerbaycanlı, hem de Türkiyeli Türkler bizim devlet adamlarının burada defnedildiklerini bilsinler ziyaret etsinler, ruhlarına Fatiha okusunlar. Memnuniyetle belirtmek isteriz ki, Sayın Paşayeva, Parlamento’daki son konuşmasında konuyu gündeme getirmiştir. Kendisine minnet borçluyuz.”