İbrahim Güray AYTEKİN ÖZEL HABER - ARAŞTIRMA
Dünyanın tektonik plakaları çarpışırken ve birbirlerine geçerken, birikmiş enerjilerini yeri sallayabilen, volkanik patlamaları tetikleyebilen, dağları yerinden oynatabilen ve tusinamilere neden olabilen dev depremleri ortaya çıkarabiliyor.
Bilim insanları 1900’lerin başında deprem büyüklüğünü nasıl ölçeceklerini bulduklarından beri, gerçekten büyük bazı depremler gezegenimizi sarstı. Bu depremlerin büyük bir kısmı, tektonik plakaların birbirinin altına girdiği Pasifik’teki sismik olarak hareketli “Ateş Çemberi” boyunca meydana geldi.
2 Mart 1933’te Japonya’nın Sanriku bölgesi yakınlarında 8.4 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Deprem, Japonya’nın Honshu kentinin yaklaşık 290 kilometre açıklarında meydana geldi.
Ölümlerin çoğu, Japonya’nın Honshu kentinde 3.000 evi sürükleyen ve 2.000 evi de yok eden ve yaklaşık 29 metrelik dalgalar oluşturan depremin yarattığı tsunamiden kaynaklandı. Birkaç on yıl sonra, 9.0 büyüklüğündeki bir deprem aynı bölgeyi sallayacak ve 2011’deki Tōhoku depremine ve tsunamisine neden olacaktı.
23 Haziran 2001’de Peru’nun sahil kasabası Atico’nun 6 km açığında 8,4 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. En az 74 kişi öldü; bu insanların üçte birinden fazlası ortaya çıkan tsunami tarafından öldü. Güçlü yer sarsıntısı nedeniyle 2.600’den fazla kişi yaralandı ve 50.000’den fazla ev hasar gördü.
USGS’ye göre deprem, Nazca Plakasının yılda yaklaşık 78 milimetre hızla kuzeydoğuya hareket ettiği, Güney Amerika Plakasına çarptığı ve altına daldığı Nazca ve Güney Amerika plakalarının sınırında meydana geldi.
12 Nisan 2007’de Endonezya’nın Bengkulu kıyısının yaklaşık 122 km açıklarında Sumatra adasında 8,4 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Dev deprem, Sunda ve Avustralya plakaları arasındaki sınırda bindirme fayı nedeniyle meydana geldi.
Yaklaşık 25 kişi öldü ve 161’den fazla kişi yaralandı. USGS’ye göre Bengkulu ve Sumatera Barat şehirlerinde 20.000’den fazla bina hasar gördü.
3 Şubat 1923’te Rusya’nın Kamçatka kentinin doğu kıyısını vuran 8.4 büyüklüğündeki deprem hakkında nispeten az şey biliniyor.
Rusya’nın Uzak Doğusunun seyrek nüfuslu bölgesi, Pasifik Levhasının bir zamanlar Kuzey Amerika Levhasının bir parçası olduğu düşünülen küçük bir levha olan Okhotsk Levhasının altına daldığı Kuril-Kamçatka Çukuru yakınında yer alıyor. USGS’ye göre bildirilen herhangi bir yaralanma veya ölüm meydana gelmedi, ancak deprem mütevazı bir tsunamiyi tetikledi.
13 Ekim 1963’te uzak Kuril Adaları’nı vuran depremler hakkında nispeten az şey biliniyor. Bu volkanik takımadalar, Rusya’nın Kamçatka Yarımadası ile Japonya’nın Hokkaido kenti arasında uzanıyor.
Bu sarsıntı sonucunda herhangi bir ölüm, hasar veya yaralanma bildirilmedi, ancak kuzey Pasifik Okyanusu’na ulaşan bir tsunamiyi tetikledi.
11 Kasım 1922’de Arjantin-Şili sınırındaki Atacama Çölü’nde 8,5 büyüklüğünde büyük bir deprem meydana geldi. O dönemde çıkan haberlere göre, depremin merkez üssü karanın altında olmasına rağmen, sarsıntı o kadar güçlüydü ki yüzlerce insanı öldüren bir tsunamiyi tetikledi.
1 Şubat 1938’de, Endonezya’nın Tual kentinin yaklaşık 141 km kuzeybatısında deniz tabanını 8,5 büyüklüğünde bir deprem sarstı. Bu sarsıntının gücüne rağmen, hasar oldukça küçüktü.
Banda ve Kai adalarının sakinleri sarsıntıyı hissederken, Tual şehrinde cam eşyalar kırıldı.
1 Nisan 1946’da Unimak Adası’nda 8,6 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi. Büyüklüğüne rağmen deprem herhangi bir binayı yıkmadı. Bununla birlikte, USGS’ye göre, bir deniz fenerini beş sakiniyle birlikte yıkan 35 metre yüksekliğinde bir tsunamiyi tetikledi.
Tsunami Hawaii’nin Büyük Adası’ndaki Hilo’ya ulaştığında 159 kişiyi sürükledi ve 26 milyon dolarlık maddi hasara neden oldu. Unimak Adası, bu listedeki büyük depremlerin vurduğu diğer birçok bölge gibi, hareketli Ateş Çemberi üzerinde yer alan Aleut Adaları’ndan biri.
Aleut Adaları’nın bir parçası olan Andreanof Adaları’nda 9 Mart 1957’de meydana gelen deprem 8.6 büyüklüğündeydi. Deprem, Alaska’nın Adak kentinin yaklaşık 86 km güneydoğusunda, birkaç yüz nüfuslu küçük bir köy ve eyaletin en güney kasabasında meydana geldi.
Kimse ölmedi ancak deprem Adak’ta iki köprüyü yıktı, bir yolda metrelerce uzunluğunda çatlak oluşturdu ve evlerde hasara yol açtı.
Sumatra’nın etrafındaki alan sismik olarak aktif bir bölge ve Endonezya adası volkanik olarak aktif olan Pasifik Ateş Çemberi’nin üzerinde yer alıyor.
Avustralya Plakası ve Sunda Plakasının buluştuğu bu sismik açıdan dengesiz bölge,
28 Mart 2005’te Singkil’in 78 kilometre batısında, 30 kilometre derinlikte 8,6 büyüklüğünde bir deprem meydana geldiğinde muazzam miktarda enerji açığa çıkardı. 1.300’den fazla insan öldü, 340 kişi daha yaralandı ve çoğu Nias adasında olmak üzere yüzlerce bina yıkıldı. Deprem Hindistan ve Sri Lanka gibi uzak bölgelerde bile hissedildi.
11 Nisan 2012’de, kuzey Sumatra kıyılarında 8,6 büyüklüğünde bir sarsıntı meydana geldi. Kıyıdan birkaç yüz km açıkta gerçekleştiği için, Endonezya’daki Banda Aceh ve Meulaboh gibi yalnızca birkaç yerleşim merkezinde şiddetli bir sarsıntı hissedildi.
USGS’ye göre, deprem şehir bölgelerinde yalnızca hafif yapısal hasara neden oldu. Hafif sarsıntı, Mumbai, Hindistan ve Broome, Avustralya kadar uzakta hissedildi. Depremde doğrudan iki kişi öldü, sekiz kişi kalp krizinden öldü ve 12 kişi yaralandı.
15 Ağustos 1950’de bu deprem bölgeyi salladığında Doğu Tibet ve Assam, Hindistan’da en az 1.500 kişi öldü. Bölgeyi yer çatlakları, büyük heyelanlar ve kum volkanları vurdu. Deprem, Çin’in Siçuan ve Yunnan eyaletleri ile Hindistan’ın Kolkata kentine kadar hissedildi.
Deprem, nehirleri tıkayan büyük heyelanlara neden oldu. Nehirler nihayet enkaz duvarlarını aştığında, dalgalar birkaç köyü sular altında bıraktı ve yüzlerce insanı öldürdü.
Bu deprem, merkez üssü Tibet’te olmasına rağmen, genellikle Assam-Tibet depremi veya Assam depremi olarak adlandırılır. Deprem, gezegendeki kıta levhalarının en şiddetli çarpışmasının kesiştiği noktada, Hint Levhasının Avrasya Levhasına çarptığı ve altına daldığı yerde meydana geldi.
Alaska, bu büyük depremin 4 Şubat 1965’te yüksekliği 10 metreyi aşan bir tsunamiyi tetiklediğinde yalnızca altı yıldır bir eyaletti. Büyüklüğüne rağmen deprem, Aleut Adaları’nın ucundaki uzak konumu nedeniyle çok az hasara neden oldu. Hawaii’de tsunami bildirildi ve Japonya’ya kadar devam etti.
Temblor, Pasifik Plakasının, birçok büyük depremin yeri olan Alaska-Aleut mega bindirmesinde Kuzey Amerika Plakasının altına dalmasının sonucuydu. Deprem ahşap binaları çatlattı ve bir asfalt pisti ikiye ayırdı.
31 Ocak 1906’da Ekvador ve Kolombiya kıyılarında 8,8 büyüklüğünde feci bir deprem meydana geldi ve 500 ila 1.500 kişinin ölümüne neden olan güçlü bir tsunami yarattı. Tsunami, Orta Amerika kıyıları boyunca yayıldı ve hatta San Francisco ve Japonya’daki kıyı şeritlerini vurdu.
Deprem, Nazca Plakası ile Güney Amerika Plakası arasındaki sınır boyunca meydana geldi. 100 yıldan daha uzun bir süre önce gerçekleştiği için raporlar çelişkili. Ancak USGS’ye göre, tanıklar Honolulu Körfezi’nde büyük bir su dalgası olduğunu bildirdi.
27 Şubat 2010’da bir deprem ve tsunami Şili’nin merkezini vurdu. Doğal afet nedeniyle en az 500 kişi öldü ve 800.000 kişi yerinden oldu. 1,8 milyondan fazla insan etkilendi ve toplam ekonomik kaybın 30 milyar dolar olduğu tahmin ediliyor.
Bu listedeki diğer birçok deprem gibi, bu deprem de Nazca ve Güney Amerika tektonik levhaları arasındaki sismik olarak aktif sınır boyunca gerçekleşti. Deprem, Haiti’nin Port-Au-Prince kentinde meydana gelen ve 200.000’den fazla insanı öldüren 7.0 büyüklüğündeki feci depremden sadece bir ay sonra meydana geldi.
Dünyanın kaydedilen ilk 9.0 büyüklüğündeki depremi 4 Kasım 1952’de Kamçatka’nın doğu kıyısını vurdu. Deprem yerel olarak 13 metrelik bir tsunami yarattı.
Kimse ölmedi, ancak Hawaii’de maddi hasarın 1 milyon $’a kadar çıktığı tahmin ediliyor (bugünün parasıyla 11,12 milyon $). Dalgalar tekneleri sahile fırlattı, evlerin çarpışmasına, iskelelerin yıkılmasına ve yol döşemelerinin sürüklenmesine neden oldu.
USGS’ye göre, 11 Mart 2011’de 9.1 büyüklüğünde bir deprem, 15.700’den fazla kişinin ölümüne, 4.600’den fazla kişinin kaybolmasına, 5.300’den fazla kişinin yaralanmasına ve 130.900’den fazla kişinin yerinden olmasına neden olan bir tsunamiyi tetikledi. Depremde 332.000’den fazla bina, 2.100 yol, 56 köprü ve 26 demiryolu hasar gördü.
Deprem ayrıca Fukushima Daiichi Nükleer Santrali’ndeki nükleer reaktörlere de zarar vererek tarihin en büyük nükleer felaketlerinden birine yol açtı. Bu deprem, Japonya’da şimdiye kadar kaydedilen en büyük depremdi ve tahmini 309 milyar dolarlık hasara mal oldu.
Bundan sonra haftalarca, 6.0 ve hatta 7.0 büyüklüğündeki güçlü artçı sarsıntılar bölgeyi sallamaya devam etti ve deprem, Hawaii, Kaliforniya ve Galapagos Adaları’na kadar tsunami dalgaları gönderdi. USGS’ye göre, uzaktaki Antarktika’da bile, depremler Sulzberger Buz Sahanlığından büyük buz kütlelerini kırdı. Deprem, Pasifik ve Kuzey Amerika plakaları arasındaki sınır olan Japonya Çukuru yakınlarındaki bindirme faylarından kaynaklandı.
Bu deprem, tarihteki en büyük üçüncü deprem ve Alaska, Prince William Sound’daki 1964 depreminden bu yana en büyük depremdi.
Güneydoğu Asya ve Doğu Afrika’daki 10 ülkede deprem ve ardından gelen tsunami nedeniyle toplamda yaklaşık 300.000 kişi öldü veya öldüğü varsayıldı ve yaklaşık 1,2 milyon kişi yerinden oldu.
Banda Aceh’de son derece güçlü bir sarsıntı hissedildi, ancak bu depremin en ölümcül yönü, o ana kadar kaydedilen tarihteki diğer tüm ölümlerden daha fazla ölüme neden olan, ortaya çıkan tsunamiydi. Tsunami, neredeyse dünya çapında Hint, Pasifik ve Atlantik okyanuslarındaki gelgit göstergelerinde kaydedildi.
Büyük deprem, Noel’den bir gün sonra Hindistan ve Burma tektonik plakaları boyunca meydana geldi ve Hint Plakası Burma mikroplakasının altına daldığında çıkan stresin serbest bırakılmasından kaynaklandı. USGS’ye göre, denizde bulunan büyük fay zonu Kaliforniya kadar uzundu.
Bu büyük deprem ve ardından gelen tsunami 128 can aldı ve yaklaşık 311 milyon dolarlık mülk kaybına neden oldu. Depremin hasarı, merkez üssünün yaklaşık 120 km kuzeybatısındaki Anchorage da dahil olmak üzere birçok kasabada ağır oldu.
27 Mart 1964’te meydana gelen deprem, Kuzey Amerika ve Pasifik plakaları arasındaki sismik olarak aktif bir fay boyunca gerçekleşti. Sarsıntı yaklaşık 3 dakika sürdü.
Anchorage’da heyelan ağır hasara neden oldu. Şehir merkezinde büyük toprak kaymaları meydana gelirken, bölge genelinde su şebekesi ve doğalgaz, kanalizasyon, telefon ve elektrik tesisatı arızalandı.
22 Mayıs 1960’ta Şili’nin Valdivia kentinde meydana gelen ve şimdiye kadar kaydedilen en büyük depremde yaklaşık 1.655 kişi öldü. Binlerce kişi yaralandı ve milyonlar evsiz kaldı. Güney Şili, 550 milyon dolar zarar bildirdi.
Deprem Hawaii’de 61, Japonya’da 138 ve Filipinler’de 32 kişinin ölümüne neden olan bir tsunamiyi tetikledi.
26 Aralık 2004'te Hint Okyanusu’nda Sumatra Adası’nın açıklarında meydana gelmiş olan bu deprem, toplam 40 ülkede yaklaşık 230 bin kişinin ölümüne yol açarak 21. yüzyıla damgasını vurdu.9.1 ila 9.3 olan büyüklüğüyle, bir sismografla kaydedilmiş olan bugüne kadarki en büyük üçüncü depremdi. Süresi 8.3 dakika ile 10 dakika arasında değişen deprem, bugüne kadar görülmüş en uzun süreye sahipti ve tüm gezegeni 1 cm hareket ettirdi. Alaska'ya kadar depremleri tetikledi. İçmerkezi Simeulue ile Sumatra arasındaydı.
Deprem, 11 Mart 2011’de Japonya’nın kuzeydoğusundaki Honshu kıyılarının açıklarında, 24 km derinlikte, 9 büyüklüğünde meydana geldi.Bu deprem, Japonya’nın aletsel olarak kaydedilmiş en büyük depremi olmasının yanı sıra, dünyada 1900’lerden beri kaydedilmiş en büyük beş deprem arasında yer alıyor. Japon hükümeti, felaketi resmi olarak "Büyük Doğu Japonya depremi" olarak adlandırdı. Deprem sonrasında bölgede yüksekliği 37.9 metreye varan tsunami dalgaları meydana geldi.
Tsunami ülkede çok büyük zarara yol açtı. Depremde 15.900 kişi hayatını kaybetti ve 2.531 kişi hâlen kayıp olarak belirtiliyor.
27 Şubat 2010’da Şili’de Concepcion kenti yakınlarında yerel saati 03:34’te (06:34 UTC) çok şiddetli bir deprem meydana geldi. Amerikan Jeolojik Araştırma Kurumu, 8.3 olarak duyurduğu deprem büyüklüğünü önce 8.5'a, daha sonra 8.8'e yükseltti.Depremin merkez üssü, başkent Santiago'nun 325 kilometre güneybatısı ve Concepcion kentine 115 kilometre uzaklıktaydı.Yerin 35 kilometre altında meydana gelen deprem, yaklaşık 1.5 dakika sürdü. 2 milyon kişiyi etkileyen depremde 500 bin ev yıkıldı ya da ağır hasar gördü.
Ülkemizdeyse büyük depremleri şu şekilde sıralamak mümkündür
9 Ağustos 1912'de 7,3 büyüklüğünde "Mürefte", 7 Mayıs 1930'da 7,6 büyüklüğünde "Hakkari", 27 Aralık 1939'da 7,9 büyüklüğünde "Erzincan", 1942'de 7 büyüklüğünde "Erbaa-Niksar", 26 Kasım 1943'te 7,2 büyüklüğünde "Kastamonu Ladik", 1944'te 7,5 büyüklüğünde "Bolu Gerede", 1949'da 6,7 büyüklüğünde "Bingöl Karlıova", 1951'de 6,9 büyüklüğünde "Çankırı Kurşunlu", 1957'de 7,1 büyüklüğünde "Bolu Abant", 19 Ağustos 1966'da 6,9 büyüklüğünde "Muş Varto", 1967'de 7,2 büyüklüğünde "Mudurnu", 1970'te 7,2 büyüklüğünde "Gediz", 24 Kasım 1976'da 7,5 büyüklüğünde "Van Çaldıran", 13 Mart 1992'de 6,6 büyüklüğünde "Erzincan", 17 Ağustos 1999'da 7,4 büyüklüğünde "Gölcük", 12 Kasım 1999'da 7,2 büyüklüğünde "Düzce" ve 23 Ekim 2011'de 7,2 büyüklüğünde "Van" Mayıs 2003'te 6,4 büyüklüğünde "Bingöl", 24 Ocak 2020'de 6,8 büyüklüğünde "Elazığ" ve 30 Ekim 2020'de 6,6 büyüklüğünde "İzmir" depremleri de 6 ve üzeri büyüklüklerdeki depremler olarak kaydedildi.
2023 yılının Şubat ayının 24. ünde Kahramanmaraş'ın Pazarcık 4.17'de 7,7; Elbistan ilçesinde saat 13.24'te 7,6 büyüklüğünde deprem olurken, Gaziantep'te de büyüklükleri 6,4 ile 6,5 olan iki deprem meydana geldi. 20 Şubat'ta 20.04'te Hatay, Samandağ merkezli 6.4 büyüklüğünde bir deprem meydana geldi.
