Modern Azerbaycan edebiyatının kurucusu, Azerbaycan tiyatro sanatının fikir babası, filozof Mirza Fetali Ahundov millir servetlerimiz ve şahıslar tarihinin en önemli isimlerindendir. Çünki, onun zamanında cehalet, ilim ve bilgiden kaçış Azerbaycan’ı sarmıştı ve Ahundovun parlak düşünceleri, yaptıkları milletimizin beyininde bir uyanış evriminin gerçekleşmesine neden olmuştur. “Sebuhi” takma adıyla şiirler de yazan Ahundov aynı zamanda Doğu dillerinin genellikle büyük kısmından haberdar olmuştur. Onun varlığı bir memurun hem de halkı için nasıl bir fikir adamına dönüşe bileceyinin canlı örneyidir.
1850-1855 yılları arasında tam 6 komedi yazdı, Azerbaycan edebiyatında dramaturjinin temelini yaratdı ve türkce diyatro yazan ilk kişi oldu. Eski Azerbaycan türkcesi ile bilnen bu 6 şah eser ne yazık ki Türk Dünyasında pek de bilinmemektedir. “Hekayeti-Molla İbrahimhelil Kimyager” , “Hekayeti-Müsyö Jordan Hekimi-Nebatat ve Derviş Mesteli Şah Cadügüni-Meşhur”, “Sergüzeşti-Veziri-Hani-Lenkeran”, “Hekayeti-Hırs Kuldurbasan”, “ Sergüzeşti-Merdi Hesis” (ikinci adı “Hacı Kara”), “Mürafie Vekillerinin Hekayeti” adlı komediler eski fars şiveli adlar olsa da Azerbaycan türkcesinin tüm güzelliklerini de içinde barındırıyor.
Bugün çok bilinmez, ama Osmanlı ve İran tiyatro sanatı ilk örneklerinde Ahundovdan pek fazla yararlanmıştır.
1857’de “Aklanmış Kevakib” (ikinci adı “Hekayeti-Yusif Şah”) eseri ile de ilk anlatını yarattı.
Sosyal ve milli kimlik üzerine yaptığı çalışmalar Rusya dairelerinde sevilmediği için üzerinde her zaman baskılar oldu. Önceleri Arap dilinin sadeleştirilmesini istedi, daha sonralar ise Latın alfabeli Türk dilleri projelerini hazırlatdı. Onun tüm bu çalışmaları edebiyat adına yaptığı işlerden farklı olarak hiç destek kazanmadı maalesef.
1873′te “Hacı Kara” komedisi Hasanbey Zerdabi, Necefbey Vezirov ve Esgerağa Gorani tarafından Bakü’de gösterildi. Bu, kesinlikle Azerbaycan millî tiyatrosunun doğuş günü sayılmaktadır. Ahundov aynı zamanda “Kemalüddövle mektupları” eseri ile büyük felsefi tartışmalara neden oldu ve günümüzde de Azerbaycan aydınları ve felsefe araştırmacıları tarafından en sevilen ve tavsiye edilen kitaplar arasındadır.
Biz kendi deyerlerimizin, önemli tarihi şahsiyetlerimizin kıymetini bilmezsek ve onları bizimle yakın olan, bizimle aynı soydan türeyen kardeşlerimize bildirmezsek hiç kimse onları hatırlamaz ve bahsedilen insanlar unutulur.
Mirza Fetali Ahundovun kitapları, yazıları, çalışmaları yabancı dillere çevrilmeli, öncelikle Türk Dünyasında tanıtılmalıdır.
